शैक्षणिक मानसशास्त्र IIA-munotes

Page 1

1 १ अध्ययनाचे दृष्टीकोन व सिद्धान्त रचना १.० उ द्द े श १.१ परिचय १.२ सज्ञानात्मक (आकलनविषय ी) विकास वसद्धान् त १.२.१ जीन व प ग े ट च ा वसद्धान्त १.२.२ अ जीन व प ग े ट च् य ा व स द्ध ा न् त ा च े श ैक्ष व ि क परििाम १.२.२ ज ेि ो म ब्र ु न ि च ा वसद्धान्त १.२.२ अ ज ेि ो म ब्र ु न ि च् य ा वसद्धान्ताच े श ैक्ष व ि क परििाम १.३ सामावजक विक ास वसद्धान्त १.३.१ ल े ि िायगोटस्कीचा वसद्धान्त १.३.१ अ) ल े ि िायोगटस्की च्या व स द्ध ा न् त ा च े श ैक्ष व ि क पर ििाम १.४ अध्ययन श ैल ी आवि ब ह ु व ि ध ब ु व द्ध म त्त ा वसद्धान् त १.४.१ ह ो ि र् ड ग ा र् ड न ि च ा वसद्ध ान्त १.४.१ अ) ह ो ि र् ड ग ा र् ड न ि च् य ा वसद्धान् ताच े श ैक्ष व ि क परििाम १.५ स ा ि ा ांश १.६ गट अभ्यास १.७ स ांद र् ड १.० उद्देश हा गट अ भ् य ा स ल् य ा न ांत ि प ु ढ ी ल गोष्टी क ि ि े त ु म् ह ा ल ा शक्य होईल. १) आकलनविषय क विका साचा व प ग े ट च ा वसद्ध ान्त स म ज ि े २) स ि ड ज्ञान व न व म ड त ी ही ज्या दृष्ट ीकोनािि उ र् ा ि ल े ल ी अ स त े त् याच् य ाशी स ा प ेक्ष असत े हा ज ेि ो म ब्र ु न ि च ा दृष्टीकोन स म ज ि े. ३) म ु ल े ि प्र ौ ढ ा ां म ध ी ल मानिी क्ष म त ा ांच् य ा अवधक व ि स् त ृ त म य ा ड द े स ा ठ ी जबाबदाि अ स ल े ल् य ा र्ॉ. ग ा र् ड न ि च् य ा आठ ि ेग ि ेग ळ् य ा ब ु व द्ध म त्त ा स म ज ि े. ४. िायगोटस्कीचा वसद्धान्त स म ज ि े जो आकल नाच् या विका सात सामावज क स ांि ा द ा च् य ा म ू ल र् ू त र् ूव म क े िि जोि द ेत ो. १.१ पररचय कोित्याही दोन व्यक्ती प ू ि ड प ि े एकसािख्य ा नसतात. काह ी ह ु श ा ि ति का ही मठ्ठ असता त, काही चपळ ति काही ह ळ ू हालचाल क ि ि ा ि े असता त. काही स म स् य ा ांच ी उकल ज लद कितात ति क ाही वकती तिी ि ेळ त्य ाििच घ ु ट म ळ त िाहत ात. काह ी नि ीन परिवस्ित ीशी सहजासहजी ज ु ळि ू न घ ेतात ति काहींना त े अ र् च ि ी च े ि ा ट त े. व्यक्ती च्या ब ु व द्ध म त्त ेत ी ल ह े र् े द आ ह ेत याबाबत वशक्ष क जागरूक असतो. ह्या गोष्टी विच ाित ठ े ि ू न बऱ्याच म ा न स श ा स्त्र ज्ञ ा ां न ी ब ि े च वसद्धान् त प्रस्तावित क े ल े आ ह ेत. जीन व प ग े ट ि ज ेि ो म ब्र ु न ि य ा ां न ी munotes.in

Page 2

श ैक्ष व ि क मान सशास्त्र
2 आकलन विषयक व ि क ा स ा च े वसद्धान्त म ा ांर् ल े ज े स ा ांग त ा त की ब ु व द्ध म त्त ा ही टप्पप्पयाटप्पप्पयाच्या म ा व ल क ा द्व ा ि े वि कवसत ह ो त े ज े ट प्प प े िय ाशी वनगर्ीत असतात ि प्र गतीशील असतात. कािि प ु ढ च ा टप्पपा य ेण् य ा च् य ा अगोदि आधीचा टप्पपा प ू ि ड व्हायल ाच हिा. ल े ि ि ा य ग ो ट स् क ी न े प्रवतपादन क े ल े की सामाव जक स ांि ा द ि म ु ल ा ांच् य ा अध् ययनात एक म ह त्त् ि प ू ि ड र् ू व म क ा बजाितो. अशा सामावजक स ां ि ा द ा द्व ा ि े म ु ल े ही अध्ययना च्या एका अ ख ांर् प्र व ि य ेत ू न ज ातात. ह ो ि र् ड ग ा न ड ि य ा ांन ी स ा ां व ग त ल े की ल ो क ा ांज ि ळ विच ाि क ि ण् य ा च े ि अ ध् य य न ा च े वि विध म ा ग ड असतात. अशा प्रकाि हा गट आकलनव िषयक विक ास, सामावजक वि कास आवि ब ह ु व िध ब ु व द्धमत्त ा य ा ांच् य ा श ी स ांब ांव ध त विविध वसद्धान्तािि प्रकाश टाकतो. १.२ आकलनविषयी विकास वसद्धान्त ⚫ जीन वपगेट ⚫ जेरोम ब्रुनर १.२.१ आकलनविषयक विकासाचा जीन वपगेटचा वसद्धान्त आकलनविषय क विक ासाचा व प ग े ट च ा १९३६ वसद्ध ान्त स्पष्ट कितो की म ु ल ह े जग ाच ी मानवसक प्र व त क ृ त ी कशा प्र क ा ि े तयाि क ि त े. ब ु व द्ध म त ा हा वनवित असा ग ु ि ध म ड आ ह े या मताशी त े असहम त ह ो त े आवि आकलनवि षयक विक ासा ला त् य ा ांन ी एक प्रविया म् ह ि ून प ा व ह ल े जी ज ै व ि क प र ि प क् ि त ा आवि प य ा ड ि ि ि ा श ी स ु स ांि ा द ा न े घ र् ू न य ेत े. व प ग े ट (१९३६) ह े प व ह ल े मान सशास्त्रज्ञ ह ो त े ज् य ा ांन ी आकल नविषयक विक ासाचा प द्धतशी ि अभ्यास क े ल ा. त् य ा ां च् य ा योगदा नात म ु ल ा ां च् य ा बौवद्ध क विक ासाचा टप्पपा वसद्ध ान्त, म ु ल ा ांम ध ी ल आकलनाचा तपशीलि ाि वनरि क्षिात्मक अभ्यास आवि वि विध ब ौवद्ध क क्षमता उघर् किण्यासाठी साध्य प ि ां त ु कल्प क च ा च ण् य ा ांच ी एक मावलका य ा ांच ा स म ा ि ेश हो तो. व प ग े ट च् य ा आकलनाविषयक व स द्ध ा न् त ा च े त ीन म ु ल र् ू त घटक आ ह ेत. १) संकल्पना (ज्ञानबांधणीची एकके) स ांक ल् प न ा ही स म ज ि े ि ज ा ि ि े यातील मानवसक ि श ारि िीक अशा द ोन् ही क ृ त ीं च े ि ि ड न क ि त े. स ां क ल् प न ा या ज्ञ ा न ा च े त े गट द ाखि तात. ज े आपल्याला ज गाचा अ ि ड लािण्यास ि स म ज ू न घ ेण् य ा स मदत कित ात व प ग ेटच्या दृष्टीकोनात स ां क ल् प न े त ज्ञानाचा एक गट आवि त े ज्ञान वमळविण्याच ी प्रिीया अश ा दोघीचा स म ा ि ेश होतो. ज स े अ न ु र् ि य ेत ा त तशी ही नविन माहीती आधी अवस्त त्िात अ स ल े ल् य ा स ांक ल् प न े ल ा रू प ा ांत ि ी त किण्य ास त्यात र्ि घा लण्या स व क ां ि ा बदलि ण्यास िापिल ी ज ा त े. उदा. ए खाद्या म ु ल ा च ी एख ाद्याला वि वशष्ट प्र ाण् याबाबत ज स े की क ु त्र ा एक स ांक ल् प न ा अ स ू श क त े. जि म ु ल ा च ा ए क म े ि अ न ु र् ि हा फक्त लहान क ु त्र् य ा स ो ब त च अ स ेल ति munotes.in

Page 3

घटक १ -
अ ध् य य न ा च े दृष्टी को न ि वसद्धान्त

3 म ु ल ा च ा विश्व ास अ स ू शकत ो की स ि ड क ु त्र े लहा न, क े स ा ळ आवि चाि प ा य ा च े असतात. समजा त् य ा न ांत ि त्या म ु ल ा च ी गाठ एका मोठ या क ु त्र् य ा स ो ब त पर्ली ति त े म ु ल त्याची प ू ि ी च ी स ांक ल् प न ा रु प ा ांत ि ी त क ि त े ही न विन माहीती लक्ष ात घ ेई ल. २) रूपांतरण वकंिा जुळिून घेण्याची प्रविया (एका अ ि स् ि े प ा स ू न द ु सऱ्या अ ि स् ि े प य ं त च े स ांि म ि शक्य क ि त े) एकीकिि समायोजन आवि समतोल. एकीकरण आपल्या आध ीच् या अवस्त त्िात अ स ल े ल् य ा स ांक ल् पन ेत नविन मावहत ी स ा म ा ि ू न घ ेण् य ा च ी प्रि ीया म् ह ि ज े एक ीकिि ही प्रि ीया काह ीशी व् यवक्तवनष्ठ अ स त े. क ािि आपि आपल् या आधी अव स्तत्िात अ स ल े ल् य ा विश्वासा त चपखल ब सण्यासाठी अ न ु र् ि ि मा वह ती ि ोर्ा फ ाि प्रमािात रू प ा ांत ि ी त कित असतो. ििील उदाहििात क ु त्र ा ब घ ि े आवि तो एक क ु त्र ा आ ह े अ स े वशक्कामोत ोब क ि ि े ही घटना म् ह ि ज े म ु ल ा च् य ा क ु त्र् य ा च् य ा स ांक ल् प न े त प्र ा ण् य ा च े एकी किि क ि ि े होय. समायोजन रू प ा ांत ि ि ा च् य ा द ु सऱ्या र्ागा त नविन मा वह तीच् य ा प्रक ाशात आपल्या आधीच्या स ांक ल् प न ा ब द ल ि ि े समाविष्ट ह ो त े. या प्र ि ी य ेल ा समायोजन म्हि तात. स म ा य ो ज न म ध् य े नविन मा वह ती व क ां ि ा न वि न अ न ु र् ि ा ांच ा परििाम म् ह ि ून आध ी अवस्तत्िात अ स ल े ल् य ा स ांक ल् प न ा रू प ा ांत ि ी त क ि ि े स ा म ा ि त े या प्र ि ी य े त नविन स ांक ल् प न ा स ु द्ध ा विकसीत क े ल् य ा जा ऊ शक त ात. समतोल व प ग े ट न े म ा न ल े की स ि ड लहान म ु ल े एकीकिि ि समायोजन य ा म ध् य े समतोल साधा यच ा प्रयत्न कितात. ज े एका त ांत्र ा द्व ा ि े साध्य क े ल े ज ा त े. ज्याला व प ग े ट समतोल स ा ध ि े अ स े म्ह ितात.म ु ल े ज शी आकल वि कासाच्या ट प्प प्प य ा त ू न प्रगती कितात त स े ह े म ह त्त् ि ा च े आ ह े की प ू ि ी च् य ा ज्ञान ाचा िापि क ि ि े (एकीकिि) आवि नवि न ज्ञानासाठी ि त ड न ब द ल व ि ि े (समायोजन) त् य ा म ध् य े समतोल साधला ज ा ि े. समतोल स ा ध ि े ही प्र विया म ु ल े व ि च ा ि ा ां च् य ा एक ा ट प्प प्प य ा प ा स ू न द ु सऱ्या टप्पप्पयात क स े जातात ह े स्पष्ट किण्यास मदत क ि त े. ३) आकलन विषयक विकासाचे टप्पे ⚫ संिेदना िाहक स्नायू ⚫ काययरत पूिय ⚫ ठोस काययरत ⚫ औपचाररक काययरत munotes.in

Page 4

श ैक्ष व ि क मान सशास्त्र
4 वपगेटच्या वसद्धांताचे चार टप्पे
१) संिेदनािाहक स्नायू टप्पा (अिस्था) िय : जन्मापासून २ िषायपयंत मुख्यिैवशष्टये ि विकासात्मक बदल ⚫ बाळ ह े जग ाला त्याच् य ा ह ालचा ली ि स ांि ेद न ा द्व ा ि े ज ा ि त े. ⚫ म ू ल े ही श ो ष ि े, प क र् ि े, प ा ह ि े, ऐ क ि े अशा म ु ल र् त विया द्व ा ि े जागाविष यी शकतात. ⚫ बाळ व श क त े की िस् त ू वदस ू श कत न सल्या त िी त् य ा ांच े अवस्त त्ि व ट क ू न अ स त े (ि स् त ू स् ि ा व य त् ि). ⚫ त े त् य ा ां च् य ा आ ज ू ब ा ज ू च े लोक ि ि स् त ू प ा स ू न ि ेग ळ े असता त. ⚫ त े जािता त की त्याच्या आ ज ू ब ा ज ू च् य ा जग ात त् य ा ां च् य ा क ृ त ी द्व ा ि े गोष्टी घ र् ू शकतात. आकलनविषय क अधयन वि कासाच्या या स ि ा ड त आध ीच्या टप्पप्पय ात ब ाळ आवि ल ह ा न म ु ल े ही स ांि ेद न ा अ न ु र् ि आवि ि स् त ू ह ा त ा ळ ण् य ा द्व ा ि े ज्ञान प्राप्त कितात. या टप्पप्पयाच्या स ि ा ड त आधीचा क ाळातील म ु ल ा च ा स ांप ू ि ड अ न ु र् ि हा म ु ल र् ू त प्र वतवक्षप्त विया स ांि ेद न ा आवि स् न ा य ू प्र वतसाद य ा द्व ा ि े घ र् ू न य ेत ो. स ांि ेद न ा ि ा ह क स् न ा य ू अ ि स् ि े द ि म् य ा न म ु ल े ही नाटयमय िाढ ि अध्ययनाच्या क ा ळ ा त ू न ज ातात. ज शी ल ह ा न म ु ल े प य ा ड ि ि ा ड श ी स ांि ा द साधतात तशी त े ज ग ा च े क ा य ड क स े च ा ल े य ाविषयी त े सतत न विन शोध घ ेत असतात. या काल ािधीत घ र् ू न य ेि ा ि ा बौवद्ध क विक ास हा त ु ल न ा त् म क दृ ष्ट य ा कमी क ाल ािधीत घ र् ू न य ेत ो प ि ां त ु यात जबिद स्त िाढ साम ा ि त े. म ु ल े फक्त स ि प ट ि े आवि च ा ल ि े munotes.in

Page 5

घटक १ -
अ ध् य य न ा च े दृष्टी को न ि वसद्धान्त

5 अशा र्ौव तक वि या अशा कि ायच् य ा ह ेच वशक त नाह ी ति त े ज्या ल ो क ा ां श ी स ांि ा द साधतात त् य ा ां च् य ा प ा स ू न ख ू प काही स ु द्ध ा वशक तात. व प ग े ट न े या ट प्प प्प य ा च े ख ू प ि ेग ि ेग ळ् य ा टप्पप्प यात वि र्ाजन क े ल े आ ह े. स ां ि ेद न ा ि ा ह क स् न ा य ू अ ि स् ि े च् य ा अ ांव त म र्ागात स ुरुिात ीच े प्रावत वनधीक विचाि उगम पाितात. व प ांग े ट न े म ा न ल े की ि स् त ू च े स् िावयत्ि विकसीत ह ो ि े म् ह ि ज ेच एखाद ी ि स् त ू त े प ा ह ू शकत न स ल े तिी स ु द्ध ा ती अवस्तत्िा त अ स त े. याच ी जाि हा विक ासाचा या टप्पपयािि ील महत्त् िाचा घटक होतो. ि स् त ू ि ेग ळ् य ा असतात आवि स ु स् प ष्ट घटक असतात आवि व्यवक्तगत ज ा ि ी ि ेच् य ा ब ा ह ेि त् य ा ांच े स् ि त ः च े अ स े अवस्तत्ि अ स त े ह े व श क ल् य ा न ांत ि म ु ल े ि स् त ू न ा न ा ि े ि शब्द जोर्ायला स ु रु ि ा त किण्या त स म ि ड होत ात. २) काययरतपूियअिस्था िय २ ते ७ प्रमुख िैवशष्टये ि विकासात्मक बदल म ु ल े प्रतवतका त्मकरित्या वि चाि किाय ला स ु ि ि ा त कितात आवि ि स् त ू द श ड व ि ण् य ा स ा ठ ी शब्द ि व च त्र ा ांच ा ि ापि क ि ि े वशक तात. या अ ि स् ि े त ी ल म ु ल े अ ह ां क ा ि ी असल् य ाची शक् यता अ स त े आवि त े इ त ि ा ांच् य ा दृ ष्ट ी क ो न ा त ू न ि स् त ू क र् े पाहण् याबाबत झगर्तात.त् य ा ां च ी र्ाष ि वि चािसििी अव धकावधक च ा ांग ल ी होत असल ी तिी त े ि स् त ू ांव ि ष य ी अवतशय ठो स स्ि रूपात विचाि क ि ि े च ा ल ू ठ े ि त ा त. र्ाषा विका साचा पाय ा हा ज िी आध ीच् य ा ट प्पप्पयात घा तल ा ग े ल ा असला त िी र् ा ष ेच ा उदय हा विक ासाच्या क ा य ड ि त प ू ि ड अ ि स् ि े च् य ा श ु द्ध त म व श क् क् य ा ांप ैक ी एक आ ह े. या टप्पप्पयात म ु ल े नाटकीकि ि वशकत असल ी तिी त े त क ड आवि इ ति ल ो क ा ांच ा दृष्टीकोन विचा िात घ ेण्य ाबाबत झगर्त ात त स ेच त े स्ि ावयत्िाच्या क ल् प न े ल ा स म ज ू न घ ेण् य ा ब ा ब त स ु द्ध ा स ां घ ष ड क ितात. उदा. एक स ांश ो ध क एक मातीचा ग ोळा घ े ई ल आवि त्याला दोन सािख्य ा त ु क र् य ा त विर्ाजीत क ि े ल आवि त् य ा न ांत ि ए का म ु ल ा ल ा त्या दोन त ु क र् य ा ांप ैक ी एक ा त ु क र् य ा स ो ब त ख े ळ ण् य ा च ा प य ा ड य द े ई ल. त्य ाप ैक ी एक त ु क र् य ा च ा घट्ट च ें र् ू बनविल ा आ ह े आवि द ु सऱ्याला एका सप ाट र्ाकिीच ा आकािात ि ा प ल े आ ह े. सपाट आकाि हा मोठा वदसत अ स ल् य ा न े या अ ि स् ि े त ी ल म ु ल ह े जिी दोन्ही त ु क र् े समान आ क ा ि म ा न ा च े अ स ल े तिी सप ाट आकाि ाच ा त ु क र् ा वनिर्ण्याची श क्यता अवधक आ ह े. ३) ठोस काययरत अिस्था िय ७ ते ११ िषे प्रामुख्य िैवशष्टये ि विकासात्मक बदल या अ ि स् ि े त म ु ल े ठोस घ ट न ा ांव ि ष य ी त व क ड क दृ ष्ट य ा विचाि किायला स ु रु ि ा त कित ात त े अ क्ष त े च ी स ां क ल् प न ा समज ण्यास स ु रु ि ा त कितात, उदा. छोट य ा पसि ट कपात अ स ल े ल े द्र ि ा च े प्रमाि ह े उ ां च ग् ल ा स म ध् य े अ स ल े ल् य ा द्रि ाच् या प्रमाि ाशी स ा ि ख े अ स त े. munotes.in

Page 6

श ैक्ष व ि क मान सशास्त्र
6 त् य ा ांच ी विचािस ििी अवधक त व क ड क आवि स ां घ ट ी त प ि ां त ु तिी स ु द्ध ा ख ू प ठ ोस अ स त े म ु ल े अ न ु म ा न ज न् य त क ड िापिा यला व क ां ि ा विवशष्ट म ा ह ी त ी प ा स ू न स ि ड सामान्य तत्त्िा च्या त क ा ड ल ा स ु रु ि ा त कितात. जिी म ु ल े विकासाच्या या टप्प प्पयािि त् य ा ां च् य ा विचािसििीत अवतशय ठो स आवि शावब्दक असल ी तिी स ु द्ध ा त े त क ड िापिण् यात ख ू प च पटाईत बनतात. म ु ल े इति लोक एखाद्या प र ि व स् ि त ी क र् े कशा प्र क ा ि े ब घतात याविषय ी अवधक च ा ांग ल् य ा प्र क ा ि े विचाि किाय ला ल ा ग ल् य ा न े आधीच्या अ ि स् ि े त ी ल त् य ा ां च ा अ ह ां क ा ि नष्ट व्हायल ा लागतो. या अ ि स् ि े त त े कम ी अ ह ां क ा ि ी ब नतात आवि इति लोक क सा विचाि कितात आवि क स े जाित ात याविषयी त े वि चाि किायला लागतात. ठो स क ा य ड ि त अ ि स् ि े त ी ल म ु ल े ह े स ु द्ध ा ज ाि ायला स ु ि ि ा त कितात की त् य ा ांच े विचाि त् य ा ांच् य ा स ा ठ ी ए क म े ि व द्व त ी य आ ह े आवि इ ति प्र त् य ेक जग त् य ा ां च् य ा र्ािन ा विच ाि आवि म त ा ांम ध् य े सहर्ागी ह ोऊ शकत नाही. ४) औपचाररक काययरत अिस्था : िय १२ आवण िर प्रमुख िैवशष्टये आवण विकासात्मक बदल या अ ि स् ि े त वक शोिियीन आवि त रुि म ु ल े ही अ म ू त ड प ि े विचाि किा यला आवि व स द्ध ा ांव त क स म स् य ेव ि ष य ी त क ड किायला स ु रु ि ा त कित ात. अ म ू त ड व ि च ा ि उगम पाितात. वकशिियीन म ू ल े स ैद्ध ा व त क ि अ म ू त ड त क ा ड च ी गिज अ स ल े ल् य ा र्ौवतक तत्त्िज्ञ ान विषयक सामाव जक आवि िा जकीय म ु द्य ा व ि ष य ी अवधक वि चाि किायला स ु रु ि ा त कितात. आ न ू म ा व न क त क ड व क ां ि ा स ि ड स ा म ा न् य त त्त् ि ा प ा स ू न विवशष्ट मावहती प य ं त च् य ा त क ा ड च ा िापि किायला स ु रू ि ा त किता त. व प ग े ट च् य ा व स द्ध ा ांत ा च् य ा श ेि ट च् य ा टप्पप्पयात त क ड श क्त ी त ी ल िा ढ, आ न ु म ा व न क त क ा ड च् य ा िापिाची क्षमत ा आवि अ म ू त ड क ल् प न ा ांच ी सम ज य ा ांच ा स म ा ि ेश ह ोतो. या टप्पप्पयािि लोक स म स् य े स ा ठ ी ब ह ु व ि ध स ांर् ा ष् य उपाय शोधण्यात सक्षम बनितात आवि आ ज ू ब ा ज ू च् य ा जागाविषयी अव धक ि ैज्ञ ा व न क र ि त ी न े विचाि क ितात. य ेि े ह े लक्ष ात घ ेि े महत्त् िाच े की व प ांग ट न े म ु ल ा ांच ा बौ वद्धक वि कास ही एक प्रमािजन् य प्रिीया आ ह े अ स े ि व ध ि ल े नाही म् ह ि ज ेच म ु ल े जशी मो ठी होत ज ाता त त स े त े त्याच् य ा प ू ि ी च् य ा ज्ञान ात फक्त अवधक म ाहीत आवि ज्ञ ान र्ि जात नाह ी. या ऐिजी व प ांग ट न े स ु च व ि ल े की म ु ल े या चाि अ ि स् ि े त ू न प्रविया ह ोऊन ब ा ह ेि ज ातात त स े त् य ा ांच् य ा विचाि किण्याच्या पद्धतीत ग ु ि ा त् म क बदल घ र् ू न य ेत ो. एका सात ि ष ा ड च् य ा म ु ल ा ज ि ळ एक ा द ोन ि ष ा ड च् य ा म ु ल ा प ेक्ष ा जगा विषयी फक्त अवधकच ी माह ीती अ स त े अ स े न ाही ति तो जग ाविषयी कसा विचाि क ितो यात म ू ल र् ू त बदल घ र् ल े ल ा आ ह े. अ श ा प्र क ा ि े जी न व प ग ेट न े ब ुद्ध ी म त्त ेच् य ा वि कासात्मक प ैल ू ि ि च लक्ष क ें व द्र त क े ल े. त्याच् य ा व स द्ध ा ां त ा त व प ग े ट अव स्तत्िात अ स ल े ल् य ा ज ैव ि क ि ैव श ष्ट य ा ां च् य ा व ि श्ल े ष ि ा न े munotes.in

Page 7

घटक १ -
अ ध् य य न ा च े दृष्टी को न ि वसद्धान्त

7 म ु ख् य त ः स ु ि ि ा त कितात आवि बौवद्ध परििा मात श ेि ट कितात अश ा प्र क ा ि े व प ांग ट च ी म ु ख् य रुची ही ब ु द्ध ी म त्त ेच् य ा आ क ल न ा च े अव स्तत्ि ि विकासात होत ी. १.२.१अ शैक्षवणक पररणाम १) लक्ष ह े फक्त अ ांव त म उत्पाद नािि न स ू न म ू ल ा ांच् य ा विच ािसििीच्या प्र ि ी य ेि ि आ ह े. फक्त अ च ू क उत्त िाची अ प ेक्ष ा किण्याऐिज ी व श क्ष क ा ांन ी म ु ल ा ां च् य ा उत्ति वमळिण्याच्या समज आवि प्र ि ी य ेि ि जोि द्य ायला हिा. २) अध्ययन क ृ त ी त ी ल म ुल ा ांचा स् ि प ु ढ ा क ा ि ि सि ीय सहर्ागाच्या म ह त्त् ि प ू ि ड र् ू व म क े ल ा ओ ळ ख ि े व प ांग े ट च् य ा ि ग ा ड त व ि द्य ा र्थ य ा ं न ा त याि ज्ञाना च्या सादिी कि िाऐिजी िातािििाश ी उ त् स् फ ु त ड प ि े स ां ि ा द स ा ध ण् य ा द्व ा ि े स्ित ःला ओळखण्यास उ त्त ेज न व द ल े ज ा त े. ३) म ु ल े त् य ा ांच् य ा वि वचिसििीत प्र ौ ढ ा ांस ा ि ख े बनण् याच्या ह ेत ू न े य ो ज ल े ल् य ा क ृ त ी ि ि ी ल जोि कमी क ि ि े य ाल ाच व प ग े ट न े ``अ म े र ि क न प्रश्न'' म् ह ट ल े तो म् ह ि ज े ``आपि आपल्य ा विकासाची गत ी कश ी ि ा ढ ि ू शकत ो.'' त् य ा ां च ा विश्वास हो ता की या अ ि स् ि े त ू न व ि द्य ा र्थ य ा ड च् य ा प्रगवतला गती द ेण् य ा च ा प्रयत्न क ि ि े म् ह ि ज े काहीच न व श क ि ण् य ा प ेक्ष ाही ब े ह त्त ि आ ह े. ४) विकासात्मक प्रगतीत व्यक्त ीगत फि काचा वस्िकाि. व प ांग े ट च ा वसद्धान्त प्रवतपादन कितो की म ु ल े ही त्य ाच स ि ड विका सात्मक अ ि स् ि े त ू न ज ातात. फक्त त् य ा ांच ा त स े किण्याचा दि हा ि ेग ळ ा असतो. य ा म ु ळ े च व श क्ष क ा ांन ी स ांप ू ि ड ि ग ा ड ऐ ि ज ी व् यक्तीगतरित्या आवि म ु ल ा ांच्या गटासाठ ी ि ग ड क ृ त ीं च े आयोजन किण्याचा व ि श ेष प्रय त्न किायलाच हिा. ५) व श क्ष क ा ांच ी म ु ख् य र् ू व म क ा म् ह ि ज े व ि द्य ा र्थ य ा ं न ा विविध अ न ु र् ि प ु ि ि ू न अध्ययन स ु क ि क ि ि े होय. शोध अध्ययन व ि द्य ा र्थ य ा ं न ा शोध घ ेण् य ा च ी ि प्रय ोग किण्याची स ां ध ी प्रदान क ि त े. त स ेच त् या सोबतच न िीन ग ोष्टी सम जण्यास उ त्त ेज न द ेत े. ि ेग ि ेग ळ ी ब ौद्धीक पातळी अ स ल े ल् य ा व ि द्य ा र्थ य ा ं न ा सावहत्य ाच् य ा उच्च आ क ल न ा क र् े प्रगती किण्यास उ त्त ेज न व म ळ त े. ६) म ु ल क ें व द्र त अध् ययनाला प्रोत्साहन द ेत े. म ु ल ा च ी विका सात्मक अिस्िा ि पातळ ी विचािात घ े ऊ न अध्यापन ह े म ु ल क ें व द्र त असािया स ह ि े. १.२.२ सज्ञानात्मक विकासाचा जेरोम ब्रुनरचा वसद्धान्त ज ेि ो म स ेम ौ ि ब्र ु न ि (१ ऑक्टोबि १९१५ -५ ज ू न २०१६) ह े एक अ म े ि ी क न मानसशास्त्र ज्ञ ह ो त े. ज् य ा ांन ी श ैक्ष व ि क म ानसशास्त्र ातील मानिी आकल न मानसशास्त्र आवि आकलनविषयक अध् ययन वसद्धान्त यात म ह त्त् ि प ू ि ड योगदान व द ल े. सज्ञानात्मक मानसशास्त्रज्ञ ज ेि ो म ब्र ु न ि य ा ांन ा ज ा ि ि ल े की व श क्ष ि ा च े ध् य ेय ह े ि स् त ु व स् ि त ी च् य ा घो कमट्टी च्या वििोधी म् ह ि ज े बौवद्ध क व ि क ा स ा च े असािय ास ह ि े. ब्र ु न ि च् य ा सौवद्धवन्तक चौ कटीतील एक प्र म ु ख आशय म् ह ि ज े अध्यय न ही एक सविय प्रविया आ ह े ज्यात विद्य ािी त् य ा ांच्या सद्यव स्ितीतील /मा गील ज्ञानािि आधार ित नि ीन कल्पना व क ां ि ा आशयाची व न व म ड त ी किता त. munotes.in

Page 8

श ैक्ष व ि क मान सशास्त्र
8 आ प ि स ु द्ध ा अध् ययन, र्ाषा ि शोध या ििील त् य ा ांच ा म त ा ांच ा शोध घ े ऊ आवि त् य ा ांच े ि जी न व प ग े ट च े दृष्टीको न यातील फिक स म ज ू न घ े ऊ.
अध्ययन ि वशक्षणासंदर्ायत ब्रुनरची मते खालीलप्रमाणे : त् य ा ांनी म ा न ल े की अ भ् य ा स ि म ा न े चौकश ी ि शोधाच्य ा प्र व ि य ेद्व ा ि े समस्या उकल कौशल्याच्य ा वि कासा ल ा गत ी द्यािय ास हि ी. त् य ा ांन ी म ा न ल े की विषय सावहत्य ह े म ु ल ज ग ा क र् े ज्या दृ ष्ट ी क ो न ा त ू न ब घ त े त्य ा र् ा ष े त द श ड ि ा य ल ा ह ि े. ⚫ अभ्यासिमाची िचना अशीच किािया स ह िी ज ेि ेक रुन कौशल्याच े प्र र् ु त् ि ह े अवधक शक्तीशाल ी कौ शल्याच्या प्र र् ु त् ि ा क र् े घ े ऊ न ज ा ि ा ि े ह ि े. ⚫ त् य ा ांन ी आशया च्या स ांघ ट न ा द्व ा ि े अध्यापन आवि श ो ध ा द्व ा ि े अध् ययन अ स े स ु द्ध ा स ु च व ि ल े. ⚫ स ि त े श ि ट ी त् य ा ां न ी म ा न ल े की स ांस् क ृ त ी न े क ल् प न ा ांन ा असा आकाि द्य ाियास हिा ज् य ा द्व ा ि े लोक त् य ा ांच े स्ितःव ि ष य ी च े, इ त ि ा ांव ि ष य ी च े आवि त े ज्या जगा त िाहतात त्य ा ज ग ा व ि ष य ी च े दृ ष्टीकोन, म त े स ां घ ट ी त कितील. ब्र ु न ि च् य ा विका साचा वसद्धान्त आवि त्याच्या व न ि ेद न ा च् य ा तीन तऱहा ख ाल ी ि ि ड न क े ल् य ा आ ह ेत. (सविय (० - १ िषे) सविय अि स्िा स ु ि ि ा त ी स य े त े. या अ ि स् ि े त मावहत ी स ांक े तबद्ध क ि ि े आवि साठिि क ि ि े स ा म ा ि त े. त े ि े ि स् त ू ांच् य ा क ु ठ ल् य ा ह ी आ ांत ि ी क प्रवतवनवध त्िावशि ाय ि स् त ू ांच ी प्रत्यक्ष हा ताळि ी अ स त े. ही प द्धत जीिना च्या पवहल्या ि ष ा ड च् य ा दिम् यान अ स त े. (व प ग े ट च् य ा स ांि ेद न ा ि ा ह क स् न ा य ू अ ि स् ि े श ी स ु स ां ग त) वि चािसििी ही प ू ि ड प ि े शािीरिक क ृ त ींिि आधाि ल े ल ी अ स त े आवि ब ाळ ह े अ ांत ग ड त विचाि सििीऐिजी क ृ त ी करून व श क त े. munotes.in

Page 9

घटक १ -
अ ध् य य न ा च े दृष्टी को न ि वसद्धान्त

9 य ा म ध् य े शािीरि क क ृ त ीं ि ि आधािीत मा वह ती स ांक े त ब द्ध क ि ि े आवि ती आपल् या स्मिि शक्तीत स ा ठ ि ि े य ा ांच ा स म ा ि ेश हो तो. उ द ा ह ि ि ा ि ड स् न ा य ू ांच् य ा हालचालीच्य ा स्िरुपातील आ ठ ि ि ी न े एक बाळ त्य ाच ा ख ु ळ ख ु ळ ा ह ल व ि ि े आवि आिाज ऐ क त े. त्या ब ा ळ ा न े ख ु ळ ख ु ळ् य ा ल ा प्र त् य क्ष प ि े ह ा त ा ळ ल े आवि त्याची वनष् पत्ती म् ह ि ज े स ु ख द ध्िनी ह ोय. र्विष्यात त े ब ाळ त्याच्य ा हा तात ख ु ळ ख ु ळ ा नसला तिी ह ात ह ा ल ि ू श क त े आवि त्य ाच्या ह ा त ा द्व ा ि े ख ु ळ ख ु ळ् य ा च् य ा आि ाजाची अ प ेक्ष ा करू श क त े. त्या बाळाजि ळ ख ु ळ ख ु ळ् य ा च े आ ांत ि ीक प्रवतव नवधत्ि न स त े आवि म् ह ि ून त्याला ह े स म ज ू शकत न ाह ी की ध्िनी च्या व न व म ड त ी स ा ठ ी ख ु ळ ख ु ळ् य ा च ी गिज अ स त े. प्रवतमारूप (१ ते ६ िषे) प्रवतमारूप अि स्िा ही १ त े ६ ि ष ा ड प य ं त अ स त े. या अ ि स् ि े त ब ाह्य ि स् त ू च े मान वसक प्र व त म े च् य ा स्ि रुपात दृष्यम ानरित्या अ ांत ग ड त प्रवतवनवधत्ि स ा म ा ि त े. मा वहती ही स ांि े द ी प्रवतमाच्या स्ि रुपात, ब ह ु ध ा दृश्यमान ज स े मनातील वचत्र साठिली ज ा त े. व ि च ा ि स ि ि ी स ु द्ध ा ही इ ति मान वसक प्र वतमा ज स े ऐ क ि े, ि ास घ ेि े व क ां ि ा स् प श ड क ि ि े य ा ांच् य ा ि ापिािि आ ध ा ि ल े ल ी आ ह े. क ाहींसा ठी त ती ज ा व ि ि प ू ि ड क अ स त े ति इति म्ह ितात की त े ती अ न ु र् ि त न ाहीत. त े व् ह ा आप ि एखादा निीन विषय वशकत असत ो त े व् ह ा शावब्द क मावहतीसोबत व च त्र े व क ां ि ा उ द ा ह ि ि े बऱ्याचद ा उपय ोगी का असतात य ा च े स्पष्टीकिि य ा द्व ा ि े व द ल े जा ऊ श क त े. उ द ा ह ि ि ा ि ड झार्ाची प्रवतमा क ा ढ ि ा ि े व क ां ि ा झार्ाच्य ा प्र व त म े च ा विचाि क ि ि ा ि े म ू ल ह े या अ ि स् ि ेच े व न द े श क आ ह े. प्रवतकात्मक (७ िषायपुढील) ७ ि ष े ि त् य ा प ा स ू न प ु ढ े प्र वतकात्मक अिस् िा अ स त े ज ेव् ह ा मावह तीची साठिि ही स ां क े त व क ां ि ा प्रवतका च्या स्िरूपात ह ो त े. ज स े र्ाषा ही स ि ा ड त श ेि ट ी विकव सत ह ो त े. प्र त् य ेक प्र वतक ज े काय द श ड व ि त े त्याच्याशी त् याचा वनवित स ांब ांध असतो. या प्रवतकात्मक अ ि स् ि े त ज्ञान ाची साठिि ही प्र ा म ु ख् य ा न े श ब्द, गविती व च न् ह े व क ां ि ा इ ति प्र वतक पद्धती ज स े स ांग ी त यात ह ो त े. प्र व त क े या अ ि ा ड न े लि वचक असता त की त े अशा प्र क ा ि े ह ा त ा ळ ल े, आज्ञा वदली व क ां ि ा ि ग ड ि ा ि ी क े ल े जाऊ शकत ात. ज ेि ेक रू न ि ा प ि क त ा ड हा क ृती व क ांिा प्र व त म ा ांद्व ा ि े (ज् य ा ांच ा त े द श ड व ि त अ स ल े ल् य ा ग ोष्टींशी वनवित स ांब ांध असतो). उ द ा ह ि ि ा ि ड, `क ु त्र ा' हा श ब्द प्राण्याच्या क े ि ळ एका ग ट ा च े प्रवतकात्मक प्र वतवनवधत्ि कि तो. प्र व त क े, जी म ानवसक प्रवतम ा व क ां ि ा स्मिि ातील क ृ त ी प ेक्ष ा ि ेग ळ े असत ात, त् य ा ांच ी ि ग ड ि ा ि ी व क ां ि ा स ां ग ठ न क े ल े जाऊ श क त े. या अ ि स् ि े त ब ह ु त ा ांश मा वहती ही शब्द, गविती व च न् ह े व क ां ि ा इति प्रवतक प द्धतीत साठिल ी ज ा त े. अशा प्र क ा ि े ब्र ु न ि न े म ा न ल े की स ि ड अध्ययन ह े आपि आताच च च ा ड क े ल ल् य ा अ ि स् ि ा ांद्व ा ि े घ र् ू न य ेत े. हा िचनात्मक वसद्धान्त द श ड व ि त ो की अ ध् य य न क त् य ा ड न े (प्रौंढ ा ांन ीस ु द्ध ा) नि ीन साव ह त्याची ह ाताळिी ही सविय त े प्रवतम ारुप त े प्र तीकात्मक अश ा प्रगतीशील प्र व त व न व ध त् ि ा न े किािी. द ु स ि ा परििाम म् ह ि ज े प्र त् य ेक तरु ि अध्ययन क त ा ड हो क ोित्याही साव ह त्याच्या अध्ययनास स म ि ड असतो, अट फक्त एि ढीच की त े त् य ा ांच् य ा सध्य ाच्य ा पातळीशी ज ुळ ि ू न घ ेण् य ा स य ोग्यरि त्या स ांग व ठ त क े ल े ल े अ स ा ि े. munotes.in

Page 10

श ैक्ष व ि क मान सशास्त्र
10 १.२.२अ शैक्षवणक पररणाम १) स ू च न ा या अ ध् य य न क त् य ा ं च् य ा पातळीशी स ु य ो ग् य हव्यात. उदा. अ ध् य य न क त् य ा ं च ी अध्ययन तऱह ा मा वहत अ स ल् य ा न े (सविय, प्र वतमारुप, प्रतीकात्मक) त ु म् ह ा ल ा अ ध् य य न क त् य ा ं च् य ा पा तळीशी ज ु ळ ि ाऱ्या अर्चिींन ु स ा ि स ू च न ा ांस ा ठ ी योग्य सावहत्य य ो ज ि े ि तय ाि किण्यास मद त होईल. २) ज्ञानाच्या िाढी साठी व श क्ष क ा न े साव ह त्याची प ु न प ा ड व ह ि ी किायलाच हिी. ब्र ु न ि न ु स ा ि प ू ि ड औपचािीक स ांक ल् प न ा आत्मसात कि ण्यासा ठ ी वशक विण्याच् य ा आध ीच कल्पना उर्ाििी ह े सि ोपि म ह त्त् ि ा च े आ ह े. शब्दस ांपदा, व्य ाकिि म ु द्द े आवि इति म ु द्द े य ा ांच ी क े व् ह ा ह ी प ु न ः प्रस्तािना द े ण् य ास स ांक ो च करु नका. ज ेि ेक रू न व ि द्य ा र्थ य ा ड च े सखो ल आकलन ि द ी घ ड क ा ळ स्मिि ात ठ े ि ल े जाईल. ३) साव ह त्य ह े िम ागत प द्ध त ी न े सादि किाय ाल ह ि े ज ेि े करून अ ध् य य न क त् य ा ड ल ा प ु ढ ी ल स ांध ी वमळतील. ४) निीन ज्ञान वशक ण्यासा ठ ी व ि द्य ा र्थ य ा ड ल ा त् य ा ां च े प ु ि ा ड न ु र् ि ि िचना िापिण् यात सहर्ागी किाियास ह ि े. ५) ि स् त ु म ध ी ल स ा ि ख े प ि ा ि वर्न्न ता ब घण्यास स म ि ड होण्याच् य ा दृ ष्ट ी न े नविन मावहतीची ि ग ड ि ा ि ी किण्या स व ि द्य ा र्थ य ा ं न ा मद त किा. ६) व श क्ष क ा ांन ी व ि द्य ा र्थ य ा ं न ा त् य ा ां च् य ा ज्ञान ब ा ांध िीत साहाय्य क ि ा ि े. आवि जशी गिज कमी होईल त स े ह े साहाय् य कमी व्हायल ा ह ि े. ७) व श क्ष क ा ांन ी आ ां त र ि क प्र ेि ि ेक र् े व न द ेव श त अ स ल े ल ा अवर् प्राय प ु ि ि ा य ल ा हिा. अध्ययन प्र व ि य ेत श्रिी ि स् प ध ा ड उपयोगी न सतात. ब्र ु न ि न े स ा ांव ग त ल े की ``व ि द्य ा र्थ य ा ं न ी यश आवि अपयशा चा अ न ु र् ि हा बवक्षस आवि वशक्षा असा न घ ेत ा मा वहत ी म् ह ि ून घ्या िा. कृती १.२ १) आकलनविषय क विका साच्या दोन व स द्ध ा ांत ा च ी न ा ि े स ा ांग ा. २) जीन व प ग े ट च् य ा व स द्ध ा ांत ा च े ३ घटक स ा ां ग ा. ३) ज ेि ो म ब्र ु न ि च् य ा आकलनविषय क विका साच्या व स द्ध ा ांत ा च् य ा ३ त ऱ ह ा ांच ी न ा ि े द्या. तुमची प्रगती तपासा १.२ वटप : अ) ख ाली व द ल े ल् य ा रिक ाम्या जा गी प्र श्न ा ां च ी उ त्त ि े वलहा १) जीिन व प ग े ट च् य ा व स द्ध ा ांत ा च् य ा ४ ट प्प प्प य ा ांच े ि ि ड न किा. २) ब्र ु न ि च ा विका साचा व स द्ध ा ांत आवि त्य ाच् य ा प्र वतवनधीत्ि ाच् य ा ३ तऱहा स्पष्ट किा. munotes.in

Page 11

घटक १ -
अ ध् य य न ा च े दृष्टी को न ि वसद्धान्त

11 १.३ सामावजक विकास वसद्धान्त लेि िायगोटस्की १.३.१ सामावजक विकासािरील लेि िायगोटस्कीचा वसद्धान्त
िायगोटस्कीचा सामावजक वि कास व स द्ध ा ांत ह े िवशयन मान स शास्त्रज्ञ ल े ि िायगोटस्की य ा ांच े क ा य ड आ ह े. १९६२ म ध् य े स ांप ा द ी त ह ो ण् य ा प ू ि ी ि ा य ग ो ट स् क ीं च े क ा य ड ह े प व ि म े क र् े म ु ख् य त् ि े करून अज्ञान ह ो त े. िायगोटस्कीचा व स द्ध ा ांत हा िचनािादाच्या प ा य ा ांप ैक ी एक आ ह े. तो ३ प्र म ु ख आशय प्रवतपादन कि तो. सामावज क स ु स ांि ा द, इ त ि ा ांप ेक्ष ा अव धक ज्ञ ा न ि ांत आवि सवमप स्ि व ि क ा स ा च े क्ष े त्र १) सामावजक सुसंिाद (Social Interaction) सामावजक वि कास व स द्ध ा ांत (Social Development Theory) SDT प्र ा म ु ख् य ा न े प्रवतपादन कि तो की आकल नविषयक वि कासाच्या प्र व ि य ेत सामावजक स ु स ांि ा द ा च ी एक म ह त्त् ि प ू ि ड र् ू व म क ा आ ह े. या आ श य ा स ांद र् ा ड त िा यगोटस्कीचा व स द्ध ा ांत हा जीन पीगॉच् य ा सज्ञ ानात्मक विक ास व स व द्ध ां त ा ल ा वििोध कितो. कािि व प ग े ट स् पष्ट कितात की एक व्यक्ती अध्ययन प्राप्त क ि ण् य ा प ू ि ी पवहल् य ा ांद ा व ि क ा स ा त ू न जा तो. याऊलट िायगोटस्की मत म ा ांर् त ा त की सामावजक अध् ययन ह े विका साच् य ा आध ी प व ह ल् य ा ांद ा य ेत े. सामावज क विकास व स द्ध ा ांत ा द्व ा ि े िाय गोटस्की प्रवतप ादन कितात की म ु ल ा च ा स ा ांस् क ृ व त क वि कास हा प व ह ल् य ा ांद ा सामा वजक स्ति ािि होत ो. य ाला आ ांत ि मानसशास्त्राrय म्हि तात आवि द ुस ऱ य ा ांद ा व् यवक्तगत पात ळीिि होत ो त्य ाला अ ांत ग ड त मानसशास्त्राrय म्हि तात. २) इतरांपेक्षा अवधक ज्ञानिंत The More Knowledgeable other (MKO) MKO ही क ोि ीही एक व्यक्त ी अ स ू श क त े. जीची क्षमत ा व क ां ि ा आकलन पातळी ही क ा य ड, प्र विया व क ां ि ा आशयाच् या बाबत ीत अध् ययन क त् य ा डप े क्ष ा उच्च अ स त े. सहसा ज ेव् ह ा आपि एका MKO ब द्दल विचाि क ितो त े व् ह ा आप ला स ांद र् ड म् ह ि ज े एक ियस्क प्रौढ एक वशक्षक व क ां ि ा एक तज्ञ असतो उदा. एक म ू ल स ांख् य ा ांच ा ग ु ि ा क ा ि व श क त े कािि त् य ा च े वशक्षक त्याला च ा ांग ल् य ा प्र क ा ि े वशकि तात. प ा ि ां प ा र ि क MKO म् ह ि ज े एक ियस्कि व्यक्ती तिापी MKO म् ह ि ज े आ प ल े वमत्र, तरुि लो क, आवि munotes.in

Page 12

श ैक्ष व ि क मान सशास्त्र
12 इ ल े क् र ा व न क उ प क ि ि े स ु द्ध ा ज स े क ां म् प ु ट ि आवि स ेल फ ो न् स अ स ू शकत ात. उदा. स् क े ट ीं ग क स े क ि ा य च े ह े त ु म् ह ी वशकतात कािि त ु म च ी म ु ल ग ी त ु म् ह ा ल ा त े कौशल्य व श क ि त े. ३) सवमपस्थ विकासाचे क्षेत्र The Zone of Proximal Development (ZPD) ZPD ह े प्रौढ ाच्या म ा ग ड द श ड न ा ख ा ल ी आवि व क ां ि ा व म त्र ा ांच् य ा स ह क ा य ा ड स ह ए ख ा द े क ा य ड पािप ार्ण्याची व ि द्य ा र्थ य ा ड च ी क्षमता आवि समस्य ा स् ि त ांत्र प ि े सो र्विण्याची व ि द्य ा र्थ य ा ड च ी क्ष मता यातील अ ांत ि आ ह े. िा यकोटस्की न ु स ा ि अध्ययन ह े या क्ष े त्र ा त घ र् ू न य ेत े. िायगोटस्की य ा ांन ी लोक आवि सामावजक स ांस् क ृ व त क स ांद र् ड ज्यात त े क ा य ड कितात ि सहर्ा ग ी अ न ु र् ि ा त स ांि ा द साधतात या मधील स ांब ांध ा ि ि लक्ष क ें द्र ी त क ि त े. िायगोटस्की न ु स ा ि मानि हा सामावज क िातािििा त मध्यस्ि ी किण्यासाठी स ांस् क ृ त ी प ा स ू न विकसीत हो िािी स ा व ह त् य े. ज स े र्ाषि आवि वलहीि े िापितात. स ु रु ि ा त ी ल ा म ु ल े ही स ा व ह त् य े फक्त सामावज क क ा य ड किण् यासा ठ ी ग ि ज प ू त ी च े म ा ग ड म् ह ि ून विकसीत कितात. ब ायगोटस्कींन ी म ा न ल े की या स ा व ह त् य ा ांच े अ ांत ग ड त क ि ि ह े उच्च ि ैच ा र ि क क ौ श ल् य ा क र् े घ े ऊ न ज ा त े. संवक्षप्त स्िरूपात १) िायगोटस्की ह े आकलनवि षयक विका सािि परििाम किि ाऱ्या स ांस् क ृ त ी ि ि अवधक जोि द ेत ा त. िा यगोटस्की म ानतात की आकल न विषयक वि कास हा स ां स् क ृ त ी न ु रु प बदलतो. २) िायगोटस्की ह े आकलनविष यक विकासात योगदान द ेि ाऱ्या सामावजक घ ट क ा ांि ि अवधकच ज ोि द ेत ा त. ि ायगोटस्की स ा ांग त ा त की सज्ञानात्मक विका स हा समीपस्ि विकासाच्या क्ष े त्र ादिम् यानच् य ा म ा ग ड द व श ड त अध् ययना द्व ा ि े सामावजक स ांि ा द ा प ा स ू न िाढीस लागत ो. कािि म ु ल े आवि त् य ा ांच े सहयोगी ज्ञानाच ी ब ा ांध ि ी एकत्र ीत कित ात. िायगोटस्कीस ाठ ी ज्या िात ाि ििात म ु ल े ि ाढतात त े िात ाि िि ती म ु ल े क स े विचाि कितात आवि त े कशा विषयी वि चाि कितात यािि परििाम कितील. ३) िायगोटस्क ी सज्ञानात्मक वि कासातील र् ा ष ेच् य ा र् ु व म क े ि ि अवधक ज ोि द ेत ा त. ि ा य ग ो ट स् क ी न ु स ा ि विच ाि ि र्ाषा या जीि नाच् या स ु रु ि ा त ी प ा स ू न स ु रु ि ा त ी ल ा वर्न्न पद्धती आ ह े ज्या तीन ि ष ा ड च् य ा आस पा स एकत्र य ेत ा त आवि शावब् दक विच ाि (आ ांत र ि क र्ा षि) व न म ा ड ि कितात. िाय गोटस्कीसाठी स ांज्ञ ानात्मक वि कास हा र् ा ष े च् य ा अ ां त ग ड त क ि ि ा च ी पिि ती म् ह ि ून हो तो. ४) ि ा य ग ो ट स् क ी न ु स ा ि प्रौढ व्यक्त ी या आकलन विषयक व ि क ा स ा च े म ह त्त् ि ा च े स्रोत आ ह े. प्रौढानी त् य ा ां च् य ा स ांस् क ृ त ी च ी ब ौवद्ध क ज ु ळ ि ि ू क किि ािी स ा व ह त् य े जी म ु ल े आत्मसात कितील ती प्र सार ित किािी अ स े ि ायगोटस् की स ु च ि त ा त. १.३.१अ) शैक्षवणक पररणाम १) िायगोटस्कीच्या व स द्ध ा ां त ा च े एक उपयोजन म् ह ि ज े `` व्यस्त अध्या पन'' ज े प ा ठ य प ु स् त क ा प ा स ू न अध्ययन किण्याची व ि द्य ा र्थ य ा ड च ी क्षमता स ु ध ा ि ण् य ा स ा ठ ी ि ा प ि ल े ज ा त े. या पद्धत ीत वशक्षक आवि विद्यािी ४ प्र म ु ख क ौ श ल् य ा ांच् य ा अध्ययना त आवि munotes.in

Page 13

घटक १ -
अ ध् य य न ा च े दृष्टी को न ि वसद्धान्त

13 सिािात सहयोग कितात. स ा ि ा ांश ी क ि ि, प्रश्न व ि च ा ि ि े, स्पष्टीकिि द ेि े आवि अ न ु म ा न क ा ढ ि े. या प्र ि ी य ेत ी ल वशक्षकाची र् ू व म क ा ही क ा ल ा न ु रू प कमी होत ज ा त े. २) िायगोहस्क ी ह े स ु च न ा त् म क आशय आशी स ु द्ध ा स ांब ांध ी त आ ह े अ स े “Scaffolding” आवि Apprenticeship (प्र वशक्षि ज् य ा म ध् य े एक वशक्षक व क ांिा अवधक स ु ध ा ि ी त ि ग ड व म त्र एख ाद्या क ा य ा ड च ी िचना व क ां ि ा व्यि स्ि ा किण्यास म दत किता त. ज ेि ेक रु न निवशक्या त े क ा य ड य श स् ि ी प ि े करू श क े ल. ३) िायगोटस्कीचा व स द्ध ा ां त हा सहयोगी अध्य यनाच् य ा च ा ल ू आिर्ीत स ु द्ध ा र् ि ल े ल ा आ ह े ज े द श ड व ि त े की गटातील स द स् य ा ां च् य ा क्ष म त े च ी पातळी ि ेग ि ेग ळ ी असा यला हिी आवि म् ह ि ून अवधक प्रगत ि ग ं व म त्र त् य ा ां च् य ा ZPD च्या अ ांत ग ड त क ा य ड करून कमी प्रगत स द स् य ा ांन ा मदत करू श कतील. ४) िायगोटस्कीचा व स द्ध ा ांत वशक्ष काला म ु ल ा स ो ब त च च ा ड किण्यास प ु स् त क े िाचण्यास आवि अशा म ा ग ा ड न े स ांि ा द कि ण्यास र्ाग पा र्तो. ज े म ुलाच ी शब्दस ांप द ा आवि आवि ि ैच ा र ि क समज स म ृ द्ध होण्य ास मदत किता त. ज् य ा म ु ळ े व ि द्य ा र्थ य ा ड न ा र् ा ष े ि ि त् य ा ांच े व न य ांत्र ि आिण् यास मदत ह ो त े. ५) व्यवक्तगत र् े द स ु द्ध ा विचाि ात घ ेत ल े ज ातात. ज् य ा म ु ळ े अध् ययन क त् य ा ड ल ा त्याची /वतची क्षमता, क ा य ड क ु श ल त ा, रुची इत्याद ी वशक ण्यास मदत ह ो त े. कृती १.३ १) इतरांपेक्षा अवधक ज्ञानिंत MKO स्पष्ट करा. तुमची प्रगती तपासा वटप : अ) खालील वदलेल्या ररकाम्या जागेत उत्तरे वलहा. १) ल े ि िायगोटस्कीच्या सामावजक स ु स ांि ा द व स द्ध ा ां त ा च् य ा ३ प्र म ु ख आ श य ा ांच े स्पष्टीक िि द्या. munotes.in

Page 14

श ैक्ष व ि क मान सशास्त्र
14 १.४ अध्ययन शैली आवण बहुविध बुवद्धमत्ता वसद्धान्त (होिर्य गार्यन) अध्ययन शैली अ स े म ा न ल े ज ा त े की लोक मावहत ीिि विल क्षिरि त्या प्रवि या कित ात. म् ह ि ून प्रवशक्षक ि व श क्ष क ा ांन ी ि ेग ि ेग ळ् य ा अ ध् य य न श ैल ी स म ज ू न घ्या यला हव्या त. या ज्ञान ासह त ु म् ह ी विद्याि ी व क ां ि ा प्र व श क्ष ि ा ि ी ां न ा योग्य ह ोईल अशा प्र काि े त ु म च े व श क व ि ि े साधक-बा धक रित्यािाप रु शकतात. `अध् ययन श ैल ी' ही स ांज्ञ ा या सम जाविषयी बो लल ी की प्र त् य े क विद्य ािी हा ि ेग ि ेग ळ् य ा प्र क ा ि े अध्ययन क ितो. त ा ांव त्र क दृ ष्ट य ा व्यत्त ीची अध्ययन श ैल ी ही त्य ा प्राधान् य म ा ग ा ड श ी स ांब ां व ध त आ ह े. ज् य ा म ध् य े विद्य ािी मावहत ी ग्रहि क ितो, वतच्यािि प्रविया कितो, व त च े आकलन कितो ि ती स् मिि ात ठ े ि त ो. बहुविध बुवद्धमत्ता वसद्धान्त ⚫ ह ो ि र् ड ग ा र् ड न ि १.४.१ बहुविध बुवद्धमत्तेिरील (होिर्य गार्यनरचा) वसद्धान्त ब ह ु व ि ध ब ु व द्ध म त्त ेच ा वसद्धान्त हा ह ो ि र् ड न ग ा र् ड न ि य ा ांन ी १९८३ साली त् य ा ांच े प ु स् त क “Farmes of Mind” या प ु स् त क ा त म ा ां र् ल ा. ग ा र् ड न ि ब ह ु व ि ध ब ु व द्ध म त्त ेच े (Multiple Intelligence MT) साि म् ह ि ज े प्र त् य ेक व्यक्त ीजिळ आठ प्र कािची ब ु व द्ध म त्त ा अ स त े. ह ो ि र् ड ग ा र् ड न ि य ा ांच् य ा न ु स ा ि ``ब ु व द्ध म त्त ा म् ह ि ज े अध् ययन किण्याची ि समस्या सोर्विण्याची क्षमता.'' ह े बऱ्याच ि ेग ि ेग ळ् य ा प्र क ा ि े घ र् ू न य ेऊ श क त े. प्र त् य ेक व् य क्त ी न े इति प्रक ािच ी ब ु व द्ध म त्त ा अवध क प्र ख ि त े न े वि कवसत क े ल े ल ी अ स त े. ज े ि ेग ि ेग ळ् य ा प्रक ािच्या ह ु श ा ि ी क र् े घ ेऊ न ज ा त े. त् य ा ांच् य ा या ब ह ु व ि ध ब ु व द्ध म त्त ेच् य ा वसद्ध ान्तास ह ग ा र् ड न ि या ग ोष्टीिि ज ोि द ेण् य ा च े लक्ष ठ े ि त ात, की व श क्ष क ा ांन ी त्याच्या व ि द्य ा र्थ य ा ंच्या अध्य यन प्र व ि य ेच े म ू ल् य ा ांक न अश ाच प्र क ा ि े क ि ा ि े की त े त् य ा ां च् य ा ब लशाली ि क म क ु ि त द ा व् य ा ांच ा अ च ु क आढाि ा प ु ि ि त ी ल. ग ा र् ड न ि य ा ांच् य ा अ न ु स ा ि, ``ब ु व द्ध म त्त ा म् ह ि ज े (अ) क ा य ड क्ष म उत्पादन व न व म ड त ी च ी व क ां ि ा स ांस् क ृ त ी त मौल् यिान अ स ल े ल ी स ेि ा प ु ि व ि ण् य ा च ी क्ष म त ा, (ब) अशा क ौशल्य ग ु ि ा ांच ा स ांच जो व्यक्तीला जीि नातील समस् या स ो र् व ि ि े शक्य कितो आवि क) स म स् य ा ांच े समाध ान शोधण्यासाठी व क ां ि ा व न व म ड त ी स ा ठ ी च ी स ांर् ा व् य त ा, ज्यात निीन ज्ञान स ांच य सामाितो. ग ा र् ड न ि य ा ां च् य ा न ु स ा ि मानि ी क्ष म त ा ांच् य ा ९ ब ुवद्धमत्ता व क ां ि ा ि ग ड असतात. : १) शावददक - र्ावषक बुवद्धमत्तााः (शदद, र्ाषा आवण वलखाण) र्ावषक ब ु व द्ध म त्त ेल ा सहसा शावब्दक क्षमता म्हि तात, ती मानिात अ स ल े ल् य ा स ि ड प्रकािच्या र्ाव षक क ा य ड क्ष म त ा, लायकी, ह ु श ा ि ी ि कौशल्या साठी जब ाबदाि अ स त े. ती ए खाद्या ि क्तीची व्याकिि ि बोलण्याश ी स ांब ां व ध त क्ष मता अ स त े. त ी च े ख ालील घटकात अवधक च ा ांग ल् य ा प्र क ा ि े वि र्ाजन क े ल े जाऊ श क त े. ज स े १) म ा ांर् ि ी, २) श ब् द ा ि ड ३) व्यि हारिकता त स ेच ४) अवधक श ा ल े य क ौ श ल् य े ज स े वल वखत व क ां ि ा तोंर्ी अवर्व्यक्ती आकलन या प्रकािची ब ु व द्ध म त्त ा ही ब ह ु ध ा िकील, ि क्त े, ल े ख क, गीतकाि, पत्रक ाि अशा व् य ा ि स ा व य क ा ांम ध् य े आवि इति ब ि े च व्यािस ावयक ज े र्ावषक ब ु व द्ध म त्त ेच ा प ु ि े प ु ि िापि कितात त् य ा ां च् य ा म ध् य े आ ढ ळ ू न य ेत े. munotes.in

Page 15

घटक १ -
अ ध् य य न ा च े दृष्टी को न ि वसद्धान्त

15
२) तवकयक गवणतीय बुवद्धमत्ता : (समस्या आवण गवणती वियांचे विश्लेषण करणे) त व क ड क ग वितीय ब ु द्ध ी म त्त ा ही त क ड स ि ि ी ि गविताशी स ां ब ांव धत क्ष े त्र ा त ी ल स ि ड प्रकािच्या क्षमता, ब ु द्ध ी म त्त ा आवि कौ शल्य ासा ठ ी जबाबद ाि असतात. य ाच ा स ांब ांध त क ड श ु द्ध क ो र् े स ो र् व ि ि े यासािख्य ा आ क र् े म ो र् किण्याच्या क्ष म त े श ी आ ह े. य ा च े प ु ढ ी ल घटकात वि र्ाजन क े ल े जा ऊ श क त े अ स े १) अ न ु म ा व न क २) अ न ु म ा न ज न् य त क ड, ३) क ो र् े स ो र् व ि ि े, आ क र् े म ोर् क ि ि े याच् यास ि ैज्ञ ा व न क विच ािसििी, ि ैज्ञ ा न ी क, गवि तज्ञ आवि तत्त्िज्ञ ानी अश ा प्रकािच्या व् य ा ि स ा व य क ा ांज ि ळ अशा प्रकािची ब ु व द्ध म त्त ा ही उ द ां र् स् िरुपात अ स त े. ३) दृश्य अिकाशीय बुद्धीमत्ता : (दृश्य ि अंतदृष्टी) अिकाश ीय ब ु द्ध ी म त्त ा ही अश ा क्षमता, ब ु द्ध ी मत्ता आवि कौशल्याशी स ांब ांध ी त आ ह े ज्या स्ि ावनक स ांि च न ा आवि स ांब ांध ा च े प्रवतव नवधत्ि ि हात ाळि ी समाविष्ट आ ह े. ही त व क ड क ग वितीय ब ु द्ध ी म त्त ेप ेक्ष ा वतच्या अिका शीय अ व र् म ु ख त ा स ांब ांध ा न े वर् न्न आ ह े. नकाशािाचन, दृश्यकल ा आवि ब ु द्ध ी ि ख े ळ ि े स ु द्ध ा. ब ि े च व्यक्ती ज स े वचत्रक ाि, विस् त ु व ि श ािद, अ व र् य ांत े, य ां त्र क ा म ग ा ि, स ि ेक्ष ि क त े, नाविक, वशल्प काि आवि ब ु द्ध ी ब ळ प ट ू ह े त् य ा ां च् य ा त् य ा ांच् य ा क्ष े त्र ा त त्याच्या प र ि न े अिका शीय ब ु व द्ध म त्त ा िापितात. ४) संगीतमय तालात्मक बुद्धीमत्ता : (ताल आवण संगीत) स ांग ी त म य ि ब ु द्ध ी म त्त ा ही स ां ग ी त क्ष े त्र ा श ी स ांब ांध ी त क्षमता ह ु श ा ि ी आवि कौशल्याशी स ांब ांध ी त आ ह े. ताल, ध्िनीची उच् चवनच ता ध् िनीचा पोत, आिाजाच ा विवशष्ट ग ु ि ध म ड य ा ांच ी व न व म ड त ी ि जाग आवि स ांग ी त म य अव र्व् यक्तीच् या प्रक ाि ाची ज ाि अश ा प्रकािचा एखाद्याच्या क्ष म त े द्व ा ि े ती च ा ां ग ल् य ा प्र क ा ि े द श ड ि ल ी जाऊ श क त े. अश ा प्रकािची ब ु द्ध ीमत्ता ही स ां व ग त क ा ि आवि स ांग ी त िचन ाक ाि यासािख्य ा व् य ा ि स ा व य क ा ां म ध् य े ख ू प मोठया प्रमाि ाि ि आ ढ ळ त े. munotes.in

Page 16

श ैक्ष व ि क मान सशास्त्र
16 ५) शारररीक गतीशीलता बुद्धीमत्ता : (शारररीक हालचाल, स्नायू वनयंत्रण) याचा स ांब ांध क ौ श ल् य प ू ि ड ि ह ेत ू प ू ि ड हालचाली घर्िण्या साठी ए ख ा द्य ा च े शि ीि व क ां ि ा त् य ा च े विविध र्ाग िापिण् याच्या क्षमता, ह ु ि ा क ी आवि क ौशल्याशी आ ह े. एक म ू ल अशाप्रकािच ी ब ु द्ध ी म त्त ा ही ि े ग ि ेग ळ े स ांग ी त म य आवि श ावब्दक उद्दीपनाल ा प्रवतसाद म् ह ि ून व द ल े ल् य ा हालचाल ी व क ां ि ा आयोजीत ख े ळ ा त ी ल ि ेग ि ेग ळ े श ारिि ीक अियि ि ा क ि ण् य ा द्व ा ि े द श ड ि ू श क त े. ख े ळ ा र् ू, न त ड क, कलाकाि आवि श ल्यवचवकत्स क ह े त् य ा ांच् य ा स ांब ांध ी त क्ष े त्र ा त शार िरिक गवत शीलता ब ु द्ध ी म त्त ा उच्चप्रमा िात द श ड ि ू शकतात. ६) वनसगयिादी बुद्धीमत्ता (वनसगायशी संबंध आवण आकृतीबंध शोधणे) व न स ग ड ि ा द ी ब ु द्ध ी म त्त ा अ स ल े ल् य ा व्यक्तीला व न स ग ड आवि त त् स ांब ध ी त गोष्टीविषयी आिर् अ स त े. एका व न स ग डि ादी ब ु द्ध ी म ा न व् यक्ती ही स म ु द्र, प ि ड त, ज ांग ल े, हिामान आवि प्र ा ण् य ा ांम ध् य े आिर् अ स ल े ल ी अ स ू श क त े. अश ाप्रका िची ब ु द्ध ी म त्त ा अ स ल े ल् य ा व्यक्तीला व न स ग ा ड ब द्द ल खिोख िच प्र ेम ि काळजी अ स त े. अशा ल ो क ा ांन ा व न स ग ड व क ां ि ा सजीि आवि व न व ज ड ि य ा ां च् य ा बद्दल प्र च ांर् आ प ु ल क ी अ स त े. न ैस व ग ड क ज गताबद्दल त् य ा ांन ा प्र च ांर् ब ा ांव ध ल क ी अ स त े. पि याच ा अ ि ड त् य ा ांन ी स त त ब ा ह ेि अ स ि े ग ि ज ेच े नाही. ही आि र् वशक्षिात स ु द्ध ा उपयोज ली जाऊ श क त े त े व न स ग ा ड श ी स ांब ांध ी त विषयािि प्र ेम कितात. ज ीि शास्त्र आवि प्रािीशास्त्र अश् या प्र क ा ि च े वि षय त् य ा ांन ा मोठया प्रमािात ख ु ि ा ि त ात. ही ब ु द्ध ी म त्त ा म् ह ि ज े व न स ग ा ड त घर्िाऱय ा घटना ओळखण्याची क्षमता होय. ह े लोक व न स ग ा ड त त ा ज े त ि ा न े आवि प्र ेि ी त होतात. अशाप्रककािच् या ल ो क ा ांन ा घि ाबाहि ि ा ह ि े आ ि र् त े. त स ेच त् य ा ांन ा व न स ग ा ड श ी ज ो र् ल े जाण्याची र्ािना अ स त े. ही आिर् आवि व न स ग ा ड श ी ब ा ां ध ी ल क ी य ा ांच ी स ुरूि ात बालपिी ह ो त े. व्यािहा रिक जीिनात अश ा प्रकािची ब ु द्ध ी म त्त ा ही श ेत क ि ी, िमि ीय र् ु प्र द ेश ा च े वचत्र ि े ख ा ि ा ि े वचत्रक ाि, आवि प्रवशव क्षत र् ू ग र् ड श ा स्त्र ज्ञ बागाईत द ाि इत्यादी ल ो क ा ांम ध् य े आ ढ ळ ू न य ेत े. ७) आंतरिैयविक बुद्धीमत्ता : (इतरलोकांच्या संबंधात अवतदृष्टी) प्राप्त करणे. आ ांत ि ि ैय व क्त क ब ु द्ध ी म त्त ेत इ त ि ा ांन ा म् ह ि ज े स् ि त ः प ेक्ष ा ि ेग ळ् य ा व्य क्ती आवि इ त ि ा ांस ो ब त अ स ल े ल े स ांब ांध स म ज ू न घ ेण् य ा च् य ा क्ष म त े च ा स म ा ि ेश होत ो. य ा ह ू न अवधक म् ह ि ज े यात इ त ि ा ांन ा स म ज ू न घ ेण् य ा ि ि आध ािीत उ त् प ा द क त े न े क ा य ड क िण्याच्या क्ष म त े च ा स म ा ि ेश होत ो. इ त ि ा ांव ि ष य ी च े ज्ञान आवि आकल न हा तो ग ु ि ध म ड आ ह े ज्याची द ैन ां व द न जीिना त सामावजक स ु स ांि ा द ा स ा ठ ी ग िज अ स त े. व्यािहािीक जीिनात अशाप्रकािच ी ब ु द्ध म त्त ा ही वशक्षक, मनोवचकी त्सक व ि ि े त े, िा जकाििी, आवि ध व म ड क न े त े य ा ां च् य ा म ध् य े आ ढ ळ ू न य ेत े. ८) अंतयमुखी बुद्धधीमतत्ता (व्यिती अंतगयत) बुद्धीमत्ता) : आत्मपररक्षण आवण स्िमनन) य ा म ध् य े एख ाद्या च्या अ ां त ग ड त ब ा ब ीं च े ज्ञान (स्ितःला म् ह ि ज े स्ितःच्या स ांि े द न ा आवि र् ा ि न ा ांम ध् य े व श ि ि े याचा स म ा ि ेश होत ो. द ु स ऱ य ा शब्दात स ा ांग ा य च े म् ह ि ज े अ ांत म ु ड ख ी ब ु द्ध ी म त्त ेत स्ि तःला ज ािण्या च्या ि ैय व क्त क क्ष म त ेचा स म ा ि ेश होत ो. य ा म ध् य े एख ाद्या च्या स्ित ःच् य ा सज्ञानात्मक ताकदी, श ैल ी आवि मान वसक क ा य ड क ा ि ि त स ेच munotes.in

Page 17

घटक १ -
अ ध् य य न ा च े दृष्टी को न ि वसद्धान्त

17 व्यािहािीक पर िस्िीतीत ज्ञ ानाचा िापि क िण्यासाठी एख ाद्या च ा र्ािना, स ांि ेद न ा आवि कौश ल्य य ा ांच े ज्ञान ि आकलन याचा स म ा ि ेश होत ो. िोर्क्यात अ ांत म ु ड ख ी ब ु द्ध ी म त्त ा ही व्यक्तीला त्य ाला काय ज ा ि ि त े, तो काय वि चाि कितो, वक िा काय कितो अश ा त् य ा ांच् य ा ए क ू ि च ि त ड न ा त अ ांत दृ ड ष्ट ी प ु ि ि ू न स्ितःला जािण् यात मदत क ि त े. म् ह ि ून च या ब ु द्ध ई म त्त ेल ा व्यक्तीजिळ अ स ल े ल् य ा ब ु द्ध ी म त्त ेप ैक ी स ि ा ड त ख ाजगी स ांब ो ध ल े ज ा त े. एख ाद्या व्य वक्तत अशाप्र कािच्या ब ु द्ध ीम त्त ेच ा प्र ि ेश हा फक्त स्िअवर्व् यक्ती- - म् ह ि ज ेच र्ाषा, स ांग ी त व क ां ि ा दृश्यकल ा आवि अ व र् व् य क्त ी च े अ स ेच इ ति प्रकाि या द्व ा ि े उपलब्ध होतो. आपल्या व्यि हािीक ज ीिनात अश ा प्रकािची ब ु द्ध ी म त त्त ा ही स ांत, म ह ा त् म े, ऋषी आवि य ो ग ी ज न ा ांद्व ा ि े द श ड ि ल ी ज ा त े. ९) अवस्तत्ििादी बुद्धीमत्ता : अवस्तत्ििादी वकंिा िैविक चलाख यात मानिी अ व स् त त् ि ा च े गहन प्रश्न ज स े जी िनाचा अ ि ड, आपि का मि तो आवि आपि त े ि े क स े य ेत ो त् य ा ां न ा ां हा ताळण्या ची स ांि ेद न श ी ल त ा ि क्षमत ा स ा म ा ि त े. अवस्तत्ििाद ी ब ु व द्ध म त्त ा ग ु ि ध म ड अ स ल े ल े लोक व न स ग ा ड च् य ा अवधक जिळ असतात. त े न ै स व ग डकदृष्ट या अवतशय अ ांत म ु ड व ख असतात. त् य ा ांच ा त् य ा ांच् य ा स्ि त्िा शी सखोल स ांब ांध अ स त ो. ध्यान धाििा ि समाधी य ा ां च ी त े व क ां म त कितात ि त्य ाचा आ न ां द ल ु ट त ा त. त्य ाच ी स्ित ःची अशी ठो स वि चािसििी अ स त े. अज्ञा नाचा श ोध घ ेण् य ा स ा ठ ी तत्त् िज्ञ ानविषयक ज्ञानाचा ि ापि किण्याची क्षमता अ स त े. बौवद्धक च च ा ड स त्र ा त त े व ह ि ी र ि न े र्ाग घ ेत ा त आवि त े व न य म ा ांन ा आव्हान द्यायल ा घा बितत नाहीत. अ श ा प्र क ा ि े या ब ु व द्ध म त्त ेप ैक ी प्र त् य ेक ही त ु ल न ा त् म क दृ ष्ट य ा इ त ि ा ांप ा स ू न स् ि त ांत्र आ ह ेत, याचाच अ ि ड की एक म ू ल ह े एखाद्या ब ु व द्ध म त्त ेत अवतशय प ा ि ां ग त अ स ू श क त े, ति इति ा ांस ो ब त स ां घ ष ड करू श क त े. उदा. एक ख े ळ ा र् ू जिळ अवधक बलशाल ी अशी शारििीक ग तीशील ता आवि अिकाश ीय ब ु द्ध ी म त्त ा अ स ू श क त े. प ि ां त ु स ांग ी त ी य ब ु द्ध म त्त ा क म क ु ि त अ स ू श क त े आवि म् ह ि ून च अ स े स ु च न ा त् म क र् ा ि प ेच ि ा प ि ि े इ त क े म ह त्त् ि ा च े आ ह े की ज े विविध प्रकािच्या ह्या ब ु ह ु व ि ध ब ु द्ध ी म त्त ा सामाित ील ज ेि ेक रू न प्र त् य ेक म ु ल ा ल ा त् याच् य ासा ठ ी स ि ा ड त योग्य होईल त्या म ा ग ा ड न े अध्य्यन किण्याची स ांध ी प्राप्त ह ोईल. १.४.१ अ) शैक्षवणक पररणाम १) व श क्ष क ा न े सामग्रीच्या सादिी किि ाची िचना अ श ा प्र क ा ि े क िायला हिी य ात ब ह ु त ा ांश व क ां ि ा स ि ड ब ु द्ध ी म त्त ा य ेत ी ल उदा. ि ा ांवतकाि ी य ु द्ध व श क ि त ा ांन ा एक वशक्षक व ि द्य ा र्थ य ा ं न ा य ु द्ध ा च ा नक ाश द ा ख ि ू शक तात. ि ा ां व त क ा ि ी य ु द्ध ग ी त ि ा ज ि ू शकता. स् ि ा त ांत्र् य ा च् य ा घ ो ष ि े च् य ा गाण्याची र् ू व म क ा ि ा ज ि ू शकतात आवि व ि द्य ा र्थ य ा ं न ा त्य ा काळातील जी िनाविषयी एख ादी क ा द ां ब ि ी ि ाचायला स ा ांग ू शकतात. अश ा प्रकािच े सादिीकिि ह े व ि द्य ा र्थ य ा ं न ा फक्त उत्सावह तच कित न ाह ी ति वशक्षक ाल ा स ु द्ध ा त े साव ह त्य वि वि ध म ा ग ा ड न ी बळ कट किण्यास मदत क ि त े. ब ु द्ध ी म त्त ेच ी अश ी व ि स् त ृ त प्रतिािी क ा य ा ड व न् ि त करून अशा प्र क ा ि च े अध्यापन ह े त्या विषय साव ह त्याच्या सखो ल आकल नास स ु ख ि करु शकतात. munotes.in

Page 18

श ैक्ष व ि क मान सशास्त्र
18 २) विद्य ा र्थ य ा ंना क ा य ड क्ष म म ा ग ा ड न े वशकण्यास मदत क ि ि े ह े स ि ड वशक्षि क त् य ा ं च े ध् य ेय आ ह े. म् ह ि ून ब ह ु व ि ध ब ु द्ध ी म त्त ा व स द्ध ा ां त ा च ा िापि ह े व श क्ष क ा ांस ा ठ ी त्य ा ध् य ेय ा प्र त पोहचण्यासाठी ि ा प ि ा ि य ा च े एक द ु स ि े साधन आ ह े. ३) वशक्षक ज ेव् ह ा अध्यापन अध् ययन व स द्ध ा ांत ा त ग ा र् ड न िचा व स द्ध ा ांत य ोजत ात त् य ा म ु ळ े व ि द्य ा र्थ य ा ड न ा त् य ा ांच् य ा स्ि तःच ी त ाकद आवि अध्ययन प्र ाधान्य व ि य ा ांच े आकलन ि जाि अवधक च ा ांग ल् य ा र ि त ी न े वि कसीत ह ोण्यास मदत ह ो त े. ४) ब ह ु व ि ध ब ु द्ध म त्त ा व स द्ध ा ांत हा व ि द्य ा र्थ य ा ं न ा अध् ययनासा ठ ी आवि त् य ा ांच े अध् ययन व्यक्त किण्यासाठी वि विध प्रकािच े म ा ग ड प ु ि ि ण् य ा स एक म ा ग ड द श ड क म् ह ि ून क ा य ड क ितो. ५) त स ेच तो व श क्ष ि क त् य ा ं न ा अभ्यासिम म ु ल् य ा ांक न ि अध् यापन शास्त्राrय पद्धती स ु व न य ो व ज त क िण्यास ि त्याि ि व च ांत न किण्य ास ि ैच ा र ि क चौ कट प्रदान कि तो. ६) या व स द्ध ा ांत ा च े उपयोजन ह े व च ां त न म न न ा क र् े घ ेऊ न ज ा त े ज े बऱयाच व श क्ष ि क त् य ा ं न ा त् य ा ांच् य ा ि ग ा ड त ी ल विविध प्र कािच्या व ि द्य ा र्थ य ा ं च् य ा ग ि ज ा ांच् य ा अवधक च ा ांग ल् य ा प ु त ड त े स ा ठ ी नवि न दृष्टीकोन वि कसीत क ि ण् य ा क र् े न े त े. १.४ कृती १) ह ो ि र् ड ग ा र् ड न ि य ा ांन ी प्र व त प ा द ी ल े ल् य ा ९ ब ु द्ध ी म त्त ा ांच ी यादी किा. तुमची प्रगती तपासा टीप अ) व द ल े ल् य ा रिकाम्य ा ज ा ग े त प्र श्न ा ांच ी उ त्त ि े वलहा. १) ह ो ि र् ड ग ा र् ड न ि न े प्र व त प ा द ी ल े ल ा ब ह ु व ि ध ब ु द्ध म त्त ा व स द्ध ा ांत तपशीलि ाि स् पष्ट किा. १.५ सारांश अ श ा प्र क ा ि े या ग टात आप ि विविध म ा न स श ा स्त्र ज्ञ ा ां न ी प्र व त प ा द ी ल े ल् य ा ि ेग ि े ग ळ् य ा व स द्ध ा ांत ा च ी च च ा ड क े ल ी. जीन वपग े ट आवि ज ेि ो ब्र ु ज ि द्व ािा सज्ञ ानात्मक विक ास व स द्ध ा ांत, ल े ि ि ा य ग ो ट स् क े द्व ा ि ा सामावजक वि कास व स द्ध ा ांत आवि ह ो ि र् ड ग ा र् ड न द्व ािा ब ह ु व ि ध ब ु ध् द ी म त्त ा व स द्ध ा ांत वजन वपगेटचा दृष्टीकोन : व प ग े ट च ा व स द्ध ा ांत सागतो की ज्ञ ान ि ब ु द्ध ी म त्त ा ही अ त व न ड ह ी त प ि े सिीय प्रि ीया आह े. आकल न विषयक वि कासा च ा व प ग े ट च ा व स द्ध ा ां त आप ल्याला म ु ल ा ां च् य ा बौवद्ध क िाढ ीच्या आपल्या आकलनात र्ि टाकतो. तो यािि स ु द्ध ा ज ोि द ेत ो की म ु ल े ही munotes.in

Page 19

घटक १ -
अ ध् य य न ा च े दृष्टी को न ि वसद्धान्त

19 काही फक्त ज्ञ ानाची वनिीय ग्र ह ि क त े न ाहीत. म ु ल े ह े जग क स े क ा य ड क ि त े या त् य ा ां च् य ा आकलनाच्या उर्ाििीत त े सतत श ोध घ े त ा त आवि प्रय ोग कितात. जेरोम ब्रुनरचा दृष्टीकोन : ब्र ु न ि स ा ांग त ा त की म ु ल ा च ी बौ वद्धक विक ासाची पातळ ी क श ा ह ू न ठिि ली जात अ स ेल ति ती म् ह ि ज े सिाि ि प्रयोगा सोब त य ोग्य स ू च न ा या वकती प्रम ाि ात वदल्या ग े ल् य ा. ब्र ु न ि ह े आकलन विषयक विकासासाठी प्रवतकात्मक सादिीकिि य ाला महत्त् िप ू ि ड समजतात आवि र्ाषा ही जग ाल ा प्रवतकात्म करित्या द श ड व ि ण् य ा स ा ठ ी च े आ प ल े प्रािवमक साधन अ स ल् य ा न े, त े आकलनवि षयक विका स ठ ििण् यात र् ा ष े ल ा अवतशय म हत्त्ि द ेत ा त. लेि िायगोटस्कीचा दृष्टीकोन : िायग ोटस्कीच्य ा स ै द्ध ा ां व त क चौकटीचा म ु ख् य आशय म् ह ि ज े सामावजक स ु स ांि ा द हा आकल न विकासात म ु ल र् ू त र् ू व म क ा बज ाि तो. िाय गोटस्की (१९७८) स ा ांग त ा त. ``म ु ल ा च् य ा स ा ांस् क ृ व त क विका साती ल प्र त् य ेक क ा य ड ह े दोनद ा य ेत े. प व ह ल े, सामाव जक स्ििािि आवि त् य ा न ां त ि ि ैय व क्त क स्तिािि; प ा व ह ल े ल ो क ा ांम ध ी ल (आ ांत ि म ा न स श ा स्त्र ाrय म ु ल ा च् य ा आत (अ ांत ग ड त मानसशास्त्र) ह ो ि र् ड ग ा र् डनि चा दृष्टीक ोन : ब ह ु व ि ध ब ु द्ध ी म त्त ेच् य ा ग ा र् ड न ि च् य ा व स द्ध ा ां त ा च ा आपि मा निी ब ु द्ध ी म त्त ेव ि ष य ी कसा विचाि कितो त्यािि जबिदस्त प्र र्ाि आ ह े. मानि ी आकलनवि षयक क्ष म त े च् य ा एक ाच प्रमािािि लक्ष क ें द्र ी त किण्याऐिज ी ए खाद्या व्यवक्तजिळ अ स ू शकिाऱ या स ि ड ि ेग ि ेग ळ् य ा बौवद्धक क्षमता विचािा त घ ेि े उपयोगी ठरु श क त े. १.६ गट अभ्यास १) ``सज्ञानात्मक व ि क ा स ा च े व स द्ध ा ांत ह े अध् ययन क त् य ा ड च ी बौवद्ध क िाढ सम जण्स म ह त्त् ि प ू ि ड आ ह े.'' या ि ा क् य ा च े जीन प ी ग े ट च् य ा व स द्ध ा ां त ा च् य ा स ांद र् ा ड त स् पष्टीकिि द्या. १.७ संदर्य 1) Vygotsky L.S. (1980) Mind in Society. The development of higher psychological processes. Harvard University Press. 2) Vygostky , L 0978) Interaction between learning and development, readings on the developmment of children 23(3) 33-41 3) A comparison of vygotsky and Piaget can be found at http:/www.simplypsychology.org/vygotsky.html/ 4) https://www.instructional design.org/theories/Social development. 5) Howard Gardner’s Mulltiple intelligences http://www businessballs.com/howard gardner Multiple intelligenes.htm 6) Armstrong T. Multiple intellegences : Seven Ways to approach curriculum Educational Leadership. 7) Piaget J. The Origins if intelligence in children New York Norton.  munotes.in

Page 20

शैक्षणिक मानसशास्त्र
20 २ शै±िणक मानसशाľ¸या पĦती घटक रचना २.१ उद्देश २.२ परिचय २.३ आत्मणनरिक्षि पद्धती २.४ णनरिक्षि पद्धत २.५ प्रायोणिक पद्धत २.६ नैदाणनक पद्धत २.७ सािाांश २.८ प्रश्न २.९ सांदर्भ २.१ उĥेश हा पाठ वाचÐयानंतर तुÌहाला पुढील गोĶी श³य होतील :  आत्मणनरिक्षि पद्धतीचे विभन कििे.  आत्मणनरिक्षि पद्धतीचे िुि व दोष साांििे.  णनरिक्षि पद्धतीचे विभन कििे. णनरिक्षि पद्धतीचे िुि दोष साांििे.  प्रायोणिक पद्धतीचे टप्पे स्पष्ट किा. प्रायोणिक पद्धतीचे िुि व दोष साांििे २.२ पåरचय आधीच्या पाठात आपि अध्ययानाच्या मानसशास्त्राचे स्वरूप, व्याख्या, व्याणि आणि कायाभचे पृथक्किि केले आहे. आपि अध्ययनाच्या मानसशास्त्रीय पैलूवि चचाभसुद्धा केली आहे. या पाठात आपि अध्ययनाच्या मानसशास्त्राचा अभ्यास किण्याच्या महत्त्वपूिभ पद्धतींवि चचाभ करु. अध्ययनाच्या मानसशास्त्र अभ्यास किण्याच्या सवभ पद्धती या मूलतः सवभसामान्य मानसशास्त्राच्या पद्धती आहेत. या पद्धतींच्या णवकासाचे सांणक्षि पुनिावलोकन हे तुमच्यासाठी या णवषयाचे महत्त्व मोठ्या दृष्टीकोनातून समजून घेण्यास उपयोिी ठिेल. मानसशास्त्रातील पद्धतशीि प्रायोणिक अभ्यास किण्याचा पणहला प्रयत्न हा जमभनीत १८७९ मध्ये णवणलअम वुांट द्वािे मानसशास्त्राची पणहली प्रयोिशाळा स्थापन किण्यासह झाला. साांणिकी सामग्री िोळा किण्याची पुढची महत्त्वपूिभ पद्धत ही णसग्मांड फ्राईड द्वािा मानसशास्त्राची एक स्वतांत्र पद्धत म्हिून मनोणवश्लेषिाच्या णवकासासह उदयास आली. णसग्मांड फ्राईडने वतभन समजून घेण्यात सुि मनाच्या महत्त्वावि जोि णदला. २० व्या शतकाच्या दुसऱ्या दशकात, पावलाव्ह वॉटसन आणि िुथ्री याांच्या प्रयत्नाने मानसशास्त्राचा णवकास वतभनाचे वस्तुणनष्ठ णवज्ञान म्हिून झाला. वतभनाच्या अभ्यासासाठी munotes.in

Page 21

शैक्षणिक मानसशास्त्रच्या पद्धती
21 साांणख्यकी सामग्री िोळा किण्यासाठी प्रायोणिक व णनरिक्षि पद्धती णवकणसत केल्या िेल्या. त्याचबिोबि मानसशास्त्रातील सांख्याशास्त्राच्या प्रवेशासह चाचिी हालचाली सुरु झाल्या. येथे आपि अध्ययनाच्या मानसशास्त्राच्या अभ्यासाच्या फक्त िालील पद्धतींचा अभ्यास कििाि आहोत. अ) आत्मपरिक्षि पद्धत ब) णनरिक्षि पद्धत क) प्रायोणिक पद्धत ड) नैदाणनक पद्धत २.३ आÂमपåर±ण पĦत जेव्हा तुमच्या िाि व र्ीती अशा र्ावनाांचा उद्रेक होतो त्यावेळेस तुम्ही तुमच्या मनाच्या अवस्थेच्या काििाांचा णवचाि किायला लाितात. तुम्ही म्हितात, या णकांवा त्या िोष्टीवि मी का सांतापलो ? मी अशा िोष्टींना का घाबिलो? तुमच्या र्ावणनक णस्थतीचे णवश्लेषि हे र्ावनेसोबतच णकांवा र्ावनेचा उद्रेक सांपल्यानांति घडून येऊ शकते. ते कुठल्याही पद्धतीने घडले तिी ते तुम्हाला तुमच्या मनाचे प्राथणमक असले तिी आकलन देते. तुमच्या मानणसक प्रणियेत डोकावण्याची ही पद्धत म्हिजे मानसशास्त्रज्ञाांद्वािा अणधक परिष्कृत रितीने वापिली जािािी आत्मपरिक्षि पद्धत आहे. चला ति मि आत्मपरिक्षि म्हिजे काय हे त्याच्या िुि दोषाांसह िोलात जाऊन पाहू या. आत्मपरिक्षि म्हिजे काय : आत्मपरिक्षि ही स्वणनरिक्षिाची एक पद्धत आहे. Intropection (आत्मपरिक्षि) हा शब्द दोन लॅटीन शब्दाांपासून बनलेला आहे ‘Intro’ म्हिजे आतील ‘Spection’ आणि म्हिजे बघिे म्हिजेच ही अशी पद्धत आहे ज्या व्यक्ती स्वतःच्या अांतिांिात डोकावतो. अँजलने याला `आत बघिे'' सांबोधले. आत्मपरिक्षिात व्यक्ती स्वतःच्या मानणसक णस्थतीत डोकावतो आणि त्याच्या / णतच्या मानणसक प्रणियाांचे णनरिक्षि किते. स्काऊट समजतात की `आत्मपरिक्षि कििे' म्हिजे एिाद्याच्या स्वतःच्या मनाचे कायभ एका पद्धतशीि मािाभने जाििे. आत्मपरिक्षि पद्धत ही व्यक्तीच्या चेतन अनुर्वाणवषयीची साांणिकी सामग्री िोळा किण्याच्या सवाभत जुन्या पद्धतीपैकी एक आहे. ही स्वपरिक्षिाची एक प्रणिया आहे ज्यात एिादी व्यक्ती स्वतःच्या र्ावना समजते, णवश्लेणषत किते व नोंदवते. आपि ही प्रणिया एका उदाहििाच्या साह्याने समजून घेऊ. समजा तुम्ही आनांदी आहात आणि त्या आनांदाच्या णस्थतीत तुम्ही तुमच्या आत डोकावतात. असे म्हटले जाते की तुम्ही तुमच्या मानणसक र्ावनाांचे आत्मपरिक्षि किीत आहात आणि त्या आनांदाच्या णस्थतीत तुमच्या मानणसक प्रणियेत काय घडत आहे हे तपासत आहात. याचप्रमािे तुम्ही सांताप णकांवा र्ीतीचे आत्मपरिक्षि करू शकता. आत्मपरिक्षि म्हिजे मनाने त्याची स्वतःची दिल घेण्याची णिया अशीही त्याची व्याख्या केली जाते. आता आपि आत्मपिीक्षिाचे टप्पे समजून घेऊया. munotes.in

Page 22

शैक्षणिक मानसशास्त्र
22 आÂमपåर±णाचे तीन ÖपĶ टÈपे आहेत. १) बाह्य वस्तूच्या णनरिक्षिादिम्यान, व्यक्ती त्याच्या /णतच्या स्वतःच्या मानणसक णस्थतीवि णवचाि कििे सुरु किते. उदा. सांिीत ऐकत असताांना, मि ते त्याांच्यासाठी आनांददायी णकांवा नकोसे असो, तो त्याच्या स्वतःच्या मानणसक णस्थतीणवषयी णवचाि किायला सुरूवात कितो. २) ती व्यक्ती त्याच्या /णतच्या स्वतःच्या मनाच्या कायाभणवषयी प्रश्न किायला सुरूवात किते. त्याने/णतने अशीच िोष्ट का म्हटली? तो/ती एका णवणशष्ट पद्धतीनेच का बोलली? आणि असेच काही. ३) ती मानणसक प्रणियेचे णनयम व णस्थती याांची चौकट किायचा प्रयत्न किते. तो /ती त्याच्या /णतच्या तणकभक णममाांसेच्या सुधाििेच्या र्ाषेत णकांवा त्याच्या/णतच्या र्ावणनक टप्प्याच्या णनयांत्रिाच्या र्ाषेत णवचाि किते हा टप्पा आपल्या वैज्ञाणनक ज्ञानाच्या प्रितीत मदत किते. आÂमपåर±णची वैिशĶ्ये आत्मपरिक्षि म्हिजे स्वयांपरिक्षि असल्याने त्याची िालील वैणशष्टये आहेत. १) त्या व्यक्तीला मनाणवषयी प्रत्यक्ष, तात्काळ आणि अांतभज्ञानी ज्ञान णमळेते. २) त्या व्यक्तीला स्वतःच्या मानणसक प्रणियाांचे णनरिक्षि प्रत्यक्ष रित्या किावे लािते. ती व्यक्ती त्याणवषयी अनुमान काढू शकत नाही. आत्मपरिक्षि पद्धती पुवीच्या काळी मोठ्या प्रमािावि वापिली जायची. आधुणनक काळात त्याचा उपयोि प्रश्नाांणकत आहे. णतला अशास्त्राrय समजले जाते आणि मानसशास्त्र जे अणलकडच्या काळात णवधायक णवज्ञान म्हिून उद्यास आले आहे. त्याला लक्षात ठेऊन ही पद्धत नाही असे मानले जाते. तथाणप मानसशास्त्रज्ञाांकडून अजून सुद्धा णतचा वापि केला जात आहे आणि जिी णतच्या महत्त्वावि प्रश्नणचन्ह लावले असले तिी णतला पूिभपिे बाजूला टाकलेले आहे. आÂमपåर±ण पĦतीचे गुण : वतभनाचा अभ्यास किण्याची ही पद्धत सवाभत स्वस्त व सवाभत णकफायतशीि पद्धत आहे त्याच्या वापिासाठी आपल्याला कुठलेही साणहत्य णकांवा प्रयोि शाळेची ििज नाही. ही पद्धत केव्हाही आणि कुठेही वापिली जाऊ शकते. तुम्ही चालत असताांना प्रवास किताांना, अांथरुिावि बसलेले असताांना आणि असेच इति प्रकािे आत्मपरिक्षि करू शकतात. ही सवाभत सोपी पद्धत आहे आणि ती व्यक्तीला तात्काळ उपलब्ध होते. आत्मपरिक्षि सामग्री ही प्रत्यक्ष असते कािि ती व्यक्ती स्वतःच्या कृतीची तपासिी स्वतः किते. आत्मपरिक्षिाने सांशोधन णनमाभि केले आहे जे अणधक वस्तुणनष्ठ पद्धतीच्या णवकासाकडे हळूहळू घेऊन जाते. ही पद्धत अजून सुद्धा सवभ प्रायोणिक तपासात वापिली जाते. ही अशी एकमेव पद्धत आहे णजच्या साहाय्याने एक व्यक्ती णतच्या र्ावना व जािीवा जािून घेऊ शकते. णवल्यम जेम्स् याांनी या पद्धतीचे महत्त्व पुढील शब्दात दशभणवले आहे. आपल्याला सवाभत आधी आणि नेहमीच सवाभत महत्त्वाच्या अतभमुिी णनरिक्षिावि अवलांबून िाहावे लाििाि आहे. munotes.in

Page 23

शैक्षणिक मानसशास्त्रच्या पद्धती
23 आत्मपरिक्षि ह्या शब्दाची व्याख्या क्वणचतच केली जाऊ शकते. याचाच अथभ अथाभतच आपल्या मनात डोकाविे आणि तेथे आपल्याला काय आढळते त्याची नोंद कििे प्रत्येक जि मान्य कितो की चेतनेच्या अवस्था असतात. आतापयंतच्या माणहतीनुसाि माझे णटकाकाि इति बाबतीत सांशयी असले तिी त्याांनी कधीही अशा अवस्थाांच्या अणस्तत्वावि सांशय घेतलेला नाही आहे. आÂमपåर±ण पĦती¸या मयाªदा आत्मपरिक्षिात एिाद्या व्यणक्तला त्याची मानणसक प्रणिया, णवचाि, र्ावना आणि सांवेदनाांच्या स्वरूपात काळजीपूवभकपिे तपासण्याची ििज असते. एिाद्याच्या मानणसक प्रिीयेची अवस्था सतत बदलत असते. म्हिून जेव्हा एिादी व्यक्ती णतच्या मानणसक कृतीच्या णवणशष्ट अवस्थेवि केंद्रीत होते णकांवा अांतभमुि होते. त्यावेळेस ती अवस्था णनघून िेलेली असते. उदा. जेव्हा तुम्हाला कशाचा िाि येतो आणि त्यानांति तुम्ही शाांतपिे आत्मपरिक्षि किायला बसतात तेव्हा ती िािाची अवस्था नक्कीच णनघून िेलेली असते आणि म्हिून तुम्ही ज्याचे णनरिक्षि किायचा प्रयत्न कितात ते तुमच्या बाबतीत त्यावेळेस घडत नाही. ति ते काही वेळापूवी घडून िेलेले आहे. आत्मपरिक्षिाने िोळा केलेली सामग्रीचा पडताळा केला जाऊ शकत नाही ती व्यक्ती पुन्हा अिदी तशाच मानणसक अवस्थेतून जाऊ शकत नाही. साांणख्यकी सामग्री तपासण्याचा कोिताही स्वतांत्र मािभ नाही. आत्मपरिक्षिाद्वािे िोळा केलेल्या सामग्रीत वैधता व णवश्वसनीयतेचा अर्ाव असतो. एिाद्याच्या स्वतःच्या मानणसक प्रणियेचा स्वणनरिक्षिात वैधता आणि तांतोतांतपिा प्राि कििे अशक्य आहे. आत्मणनरिक्षिाद्वािे िोळा केलेली सामग्री ही अणतशय व्यणक्तनीष्ठ असते ती पक्षपाती असण्याचा आणि व्यक्तीच्या पुवाभनुमानाने प्रर्ावीत असण्याचा धोका आहे. णनरिक्षक आणि णनरिक्षि केली जािािी िोष्ट दोन्ही एकच आहे म्हिून ही व्यक्ती जािूनबूजून िोटां बोलण्याला आणि इतिाांची णदशार्ूल किण्यासाठी वस्तूणस्थती लपवण्यास तेथे िूप वाव आहे. आत्मपरिक्षि हे मुल्ये, प्रािी आणि णवसांित लोकाांना लावले जाऊ शकत नाही. आत्मपरिक्षि हे तणकभक दृष्टया सदोष आहे कािि एक आणि एकच व्यक्ती ही प्रयोिकताभ आणि णनरिक्षक आहे. एकाच व्यक्तीला प्रयोिकताभ तसेच णनरिक्षि म्हिून कायभ कििे शक्य नाही. अशाप्रकािे आत्मपरिक्षि हे तणकभक दृष्ट्या सदोष आहे. िनÕकषª : आत्मपरिक्षिाच्या उणिवा ह्या सिाव व प्रणशक्षिाने आत्मपरिक्षिादिम्यान सावध िाहून आणि तज्ञाांद्वािे णमळालेल्या णनष्कषाभशी तुलना करून दुि केले जाऊ शकतात. २.४ िनåर±ण पĦत आपि णनसिाभत बऱ्याच िोष्टींचे णनरिक्षि कितो तसेच आपि इतिाांच्या कृती व वतभनाचे णनरिक्षि करुन त्या व्यणक्तणवषयी आपल्या कल्पना तयाि कितो. आपि इति लोकाांकडे बघतो, त्याांचे बोलिे ऐकतो आणि त्याांच्या म्हिण्याचा अथभ काय हे समजून घेण्याचा प्रयत्न कितो या णनरिक्षिाच्या आधािे आपि इतिाांची वैणशष्टये, प्रेििा, र्ावना आणि हेतू याांच्याणवषयी अनुमान काढण्याचा प्रयत्न कितो. munotes.in

Page 24

शैक्षणिक मानसशास्त्र
24 म्हिून आपि मानसशास्त्रज्ञाांद्वािा अवलांणबलेल्या णनरिक्षि पद्धतीचा तपशीलवाि अभ्यास करू या अध्ययन वतभनाचे वस्तूणनष्ठ णवज्ञान म्हिून मानसशास्त्राच्या णवकासासह सांशोधकाद्वािे सामग्री िोळा किण्यासाठी आत्मपरिक्षि पद्धतीऐवजी मानव व प्राण्याांच्या वतभनाचे काळजीपूवभक णनरिक्षि वापिले जाऊ लािले. आत्मपरिक्षि पद्धतीत आपि फक्त स्वतःच्या मानणसक प्रणियाांचे णनरिक्षि करु शकतो. पिांतू णनरिक्षिात आपि इतिाांच्या मानणसक प्रिीयाांचे णनरिक्षि कितो म्हिूनच मानवी वतभनाच्या अभ्यासासाठी णनरिक्षि ही सवाभत सवभसामान्यपिे वापिली जािािी पद्धत आहे. िनåर±णाचा अथª : णनरिक्षिाचा शब्दशः अथभ स्वतःच्या बाहेि बघिे समस्येचे मूळ शोधण्यासाठी आणि वेिवेिळ्या प्रकािच्या णवकासात्मक प्रथाांच्या अभ्यासासाठी व्यक्तीच्या उघड वतभनाच्या णनरिक्षिाद्वािे तत््ये िोळा केली जातात. उघड वतभन हे व्यक्तीच्या आतील सुि णस्थतींचे प्रिटीकिि आहे. उघडवतभनाचा अभ्यास हा व्यक्तीच्या मानणसक णस्थतीचे अप्रत्यक्ष सांकेत देतो. णनरिक्षि म्हिजे `वतभन जसे आहे तसे जाििे'. िुड च्या शब्दात `णनरिक्षि हे सुयोग्य परिस्थीतीत व्यणक्तच्या उघड वतभनाशी सांबांधीत आहे.' िनåर±णाची Óया´या पुढीलÿमाणे : साधनािशवाय मापन उदा. णनरिक्षिाच्या आधािे एिाद्या विाभतील णवद्या्याभची विभवािी सांपादनात चाांिली, मध्यम णकांवा णनकृष्ट आणि अभ्यासात आळशी णकांवा मेहनती अशी केली िेली आहे. णनरिक्षि ही इतिाांच्या बाह्यप्रवृत्तीच्या णनरिक्षिाद्वािे इतिाांच्या मानणसक प्रणियेचा अभ्यास किण्याची अप्रत्यक्ष पद्धत आहे. उदा. जि एिादी व्यक्ती नापसांती व्यक्त कित असेल ओिडत असेल/त्याचे /णतचे दात वाजवत असेल त्याच्या/णतच्या मुठी बांद कित असेल ति त्याच्या/णतच्या वतभनाच्या या बाह्य सांकेताांच्या केवळ णनरिक्षिाने तुम्ही म्हिू शकता की ती व्यक्ती िािावलेली आहे. णनरिक्षिाच्या प्रणियेत सवभसामान्यपिे पुढील चाि टप्पे ििजेचे आहे. १) वतभनाचे णनरिक्षि णनरिक्षि पद्धतीत समाणवष्ट असलेला पणहला टप्पा म्हिजे अभ्यासाअांतिभत असलेल्या व्यणक्तच्या वतभनाचे प्रत्यक्ष णनरिक्षि उदा. जि आपल्याला मुलाच्या सामाणजक वतभनाचे णनरिक्षि किायचे असेल ति आपि ते जेव्हा एकत्र येतील आणि िेळतील तेव्हा करू शकतो. २) णनरिक्षि केलेले वतभन नोंदणविे : णनरिक्षिाची नोंद काळजीपूवभक आणि तात्काळ किावयास हवी. घडिे आणि नोदिे या दिम्यान कमीत कमी वेळ असावयास हवी यामुळे णनरिक्षि अणधक वस्तुणनष्ठ होईल. ३) वतभनाचे णवश्लेषि व अथभ : णनरिक्षि केलेल्या वतभनाच्या नोदी जेव्हा पूिभ होतात तेव्हा वतभन नमुन्याांचा अथभ लावण्यासाठी त्याांचे वस्तुणनष्ठपिे णकांवा वैज्ञाणनकपिे णवश्लेषि केले जाते. ४) सामान्यीकिि : णनरिक्षि पद्धतीच्या मदतीने िोळा केलेल्या सामग्रीच्या णवश्लेषि व अथभ याांच्या आधािे काही सामान्यीकिि कििे शक्य आहे. णनरिक्षिपद्धतीद्वािे िोळा केलेल्या सामग्रीच्या णवश्लेषि व अथाभवि आधारित सामान्यीकििाच्या आधािावि बालमानसशास्राद्वािे मुलाांचा सामाणजक णवकास व वतभनाचे विभन णदले िेले आहे. munotes.in

Page 25

शैक्षणिक मानसशास्त्रच्या पद्धती
25 िनåर±णाचे ÿकार १) नैसणिभक णनरिक्षि : नैसणिभक णनरिक्षिात आपि नैसणिभक माांडिीत मुलाांच्या णवणशष्ट वतभनणवषयक वैणशष्ट्याांचे णनरिक्षि कितो. इथे मुले या वस्तुणस्थतीशी सजि नसतात की त्याांच्या वतभनाचे कुिाद्वािे णनरिक्षि केले जात आहे. २) सहर्ािी णनरिक्षि - येथे णनरिक्षकाला ज्या िटाचे णनरिक्षि किावयाचे आहे तो त्या िटाचा र्ाि बनतो यामुळे अणतसुक्ष्म आणि लपलेली वस्तुणस्थती उघड हेते. ३) णवनासहर्ािी णनरिक्षि - येथे णनरिक्षि अशा णस्थतीत णनरिक्षि कितो जी अभ्यासाअांतिभत येिाऱ्या मुलाांना क्वणचतच णवचलीत किते. त्याांचे णवणशष्ट वतभन हे नैसणिभक माांडिीत त्याांचे कोिीतिी णनरिक्षि कित आहे याची त्याांना जाि न होता पाििले जाते. णवनासहर्ािी णनरिक्षि हे मुद्रि साणहत्याच्या वापिाला पिवानिी देते. ४) सांिणचत णनरिक्षि - येथे णनरिक्षक हा त्याला ज्या प्रकािे समस्येचे पृथकिि किायचे आहे. त्या र्ाषेत स्वरूप व विभ स्थापन कितो. णनरिक्षक नेहमी अ) एक सांदर्भ चौकट ब) वेळेचे एकक क) कृतीच्या मयाभदा याांना दृष्टीपथात ठेवतो. ५) णवनासांिणचत णनरिक्षि - याला अणनयांणत्रत णकांवा मुक्त णनरिक्षि असे सुद्धा म्हटले जाते हे मुख्यत्त्वे करुन सहर्ािी णनरिक्षिाशी सांबांधीत आहे. ज्यात णनरिक्षक हा णनरिक्षि केल्या जािाऱ्या वाटाच्या एका सदस्याची र्ूणमका वठवतो. येथे त्या मुलाचे णनरिक्षि हे तो जेव्हा विाभत मैदानावि असतो णकांवा तो त्याचे णमत्र णकांवा विाभसह कुठे जात असतो तेव्हा त्याला समजून न देता केले जाते. णनरिक्षि ही मूल आणि त्याच्या वतभनाचा अभ्यास किण्याची िुपच उपयुक्त पद्धत आहे. णनरिक्षि पद्धत जी मानसशास्त्रात सामान्यपिे वापिली जाते णतथे िुि पुढीलप्रमािे. १) मुलाच्या िऱ्यािुऱ्या वतभनाची नोंद असल्याने ही आत्म परिक्षिापेक्षा अणधक णवश्वसनीय व वस्तुणनष्ठ आहे. २) विाभत ििोिि काय घडते आहे याणवषयीच्या माणहतीचा हा अत्युत्तम स्रोत आहे. ३) हा व्यणक्तचा नैसणिभक परिस्थीतील अभ्यास आहे आणि म्हिून परिक्षा परिस्थीतील मयाभदीत अभ्यासापेक्षा अणधक उपयोिी आहे. ४) ही पद्धत सवभ वयोिटातील मुलाांसाठी वापिली जाऊ शकते. मुल णजतके लहान णततके त्याचे णनरिक्षि सोपे होते. णह पद्धत लाजाळू मूलाांसाठी अणतशय उपयुक्त आढळलेली आहे. ५) ही पद्धत शािीरिककृती कायभशाळा आणि विभपरिस्थीती अशा प्रत्येक परिस्थीतीत वापिली जाऊ शकते. ६) ही व्यक्ती आणि िट अशी दोघाांनाही अनुकूल आहे. जिी परिक्षि ही मानसशास्त्रीय अभ्यासासाठी कायभक्षम पद्धत म्हिून समजली जात असली तिी णतचे पुढील अविुि व मयाभदा आहेत. मयाªदा : १) णनरिक्षकाचे व्यणक्तित पूवाभग्रह आणि पक्षपाताला यात िूप वाव आहे. णनरिक्षकाची मूल्ये णनरिक्षिाला णवचलीत करु शकतात. munotes.in

Page 26

शैक्षणिक मानसशास्त्र
26 २) नोंदी या १०० टक्के अचूकतेने णलहील्या जाऊ शकत नाहीत कािि णनरिक्षिाच्या नोंदी या कृतींचे णनरिक्षि झाल्यावि केल्या जातात. तेथे काही वेळ लोटलेला असतो. ३) णनरिक्षकाला वतभनाच्या अभ्यासासाठी फक्त एक छोटा नमूना णमळू शकतो. णवद्याथी जे कितो णकांवा बोलतो त्या प्रत्येक िोष्टीचे णनरिक्षि अणतशय अवघड आहे. शक्यतो णनरिक्षि हे णवणवध घटनाांपासून केले जावे. ४) यात फक्त बाह्य वतभन म्हिजेच जे वतभन व्यक्त केले जाते ते उघड होते आणि आतील मात्र उघड होत नाही. ५) यात प्रणतकृतीचा अर्ाव आहे कािि प्रत्येक नैसणिभक परिस्थीती फक्त एकदाच येऊ शकते. णनरिक्षि पद्धतीच्या मयाभदा णवचािात घेऊन चाांिले णनरिक्षि किण्यासाठी अनुसिायची णवणवध मािभदशभक तत्वे मानसशास्त्रज्ञाांनी सुचवलेली आहे. यातील काही तत्त्वे चाांिल्या णनरिक्षिासाठी अत्यावश्यक आहे. चांगÐया िनåर±णासाठी अÂयावÔयक मागªदशªक तßवे १) एका वेळेस एकाच व्यक्तीचे णनरिक्षि किा. सवभसमावेशक सामग्री िोळा किण्यासाठी एका वेळेस फक्त एकाच व्यक्तीवि लक्ष केंद्रीत कििे इष्ट िाणहल. २) णनरिक्षि किण्यासाठी णवणशष्ट णनकष असू द्या. णनरिक्षकाला णनरिक्षि सुरू किण्याच्या आधीच णनरिक्षि किण्याचा हेतू स्पष्ट असावयास हवा. जेिेकरून उद्दीष्टाांची पूती कििाऱ्या व्यक्तीचे अत्यावश्यक वैणशष्टये णकांवा वतभन नोंदले जाऊ शकते. ३) णनरिक्षिे ही एका कालावधीत घेतली जावीत. एिाद्या व्यक्तीच्या िऱ्यािुऱ्या वतभनाचा वास्तणवक अांदाज येण्यासाठी त्याचे शक्य णततक्या जास्तवेळा णनरिक्षि केले जावे. एिाद्या व्यक्तीचे हे वैणशष्टय आहे हे साांिण्यासाठी एकच णनरिक्षि पुिेसे नाही. ४) णनरिक्षिाांची वैधता वाढणवण्यासाठी णनरिक्षि ही नैसणिभक माांडिीत वेिवेिळ्या व नैसणिभक परिणस्थतीत घेतली जायला हवी. उदा. एका णवद्या्याभचे विाभतील वतभन हे तो जसा आहे तसे वैणशष्टयपूिभ असू शकिाि नाही म्हिून त्या व्यक्तीचे णवशेष वैणशष्ट्यपूिभ वतभन जािण्यासाठी णवणवध माांडिीत त्याचे णनरिक्षि केले जाते. ५) एकूिच परिणस्थतीच्या सांदर्ाभत णवद्या्यांचे णनरिक्षि किा. ६) णनरिक्षि केल्या जािऱ्या वस्तुणस्थती तात्काळ नोंदणवल्या जायलाच हव्यात. ७) दोन णकांवा अणधक णनरिक्षक असिे अणधक उत्तम. ८) अनुकूल परिणस्थतीत नोंदी घेतल्या जातात. णनरिक्षक काय णनरिक्षि कित आहे त्याचे त्याला स्पष्ट णनरिक्षि किता यावयास हवे. तेथे अनावश्यक व्यत्यय णकांवा णवचलन असता कामा नये. ज्याचे णनरिक्षि केले जात आहे. त्याच्या णवषयी णनरिक्षकाची वृत्ती ही पक्षपात णकांवा पूवाभग्रहापासून पूिभ मुक्त असावयास हवी. ९) णनरिक्षिापासून णमळिाऱ्या सामग्रीचे इति सामग्रीसोबत एकीकिि केले जावे. एिाद्याणवषयी अांणतम णनिभयाप्रत येताांना णनरिक्षकाने त्या व्यक्तीणवषयी इति सवभ स्रोताांपासून णमळिािी माणहती एकत्र किावयास हवी. तिच आपि त्या व्यक्तीणवषयी एक एकाणत्मक व सवभसमावेशक णचत्र देऊ शकतो. णवश्वसनीय णनरिक्षि णमळण्यासाठी हे िबिदािीचे उपाय लक्षात ठेवायलाच हवेत. munotes.in

Page 27

शैक्षणिक मानसशास्त्रच्या पद्धती
27 २.५ ÿायोिगक पĦत अध्ययनाच्या मानसशास्त्रात वापिल्या जािाऱ्या आत्मपरिक्षि पद्धत व णनरिक्षि पद्धतींचा आपि अभ्यास केला. पिांतु या पद्धतीत वैज्ञाणनक वस्तुणनष्ठता आणि वैधतेचा अर्ाव आहे. प्रायोणिक पद्धत ही वतभनाचा अभ्यास किण्याची सवाभत वैज्ञाणनक व वस्तुणनष्ठ पद्धत आहे.ही पद्धत मानसशास्त्राला णवज्ञानाचा दजाभ प्रदान किण्यास जबाबदाि आहे. या प्रायोणिक पद्धतीबद्दल अणधक माणहती घेऊ या. १८७९ मध्ये णवणलअम वुांट यानी जमभननीतील णलपणझांि येथे पणहली मानसशास्त्रीय प्रयोिशाळा स्थाणपत केली. तेव्हापासून मानसशास्त्रात प्रायोणजत णकांवा अती णनयांणत्रत परिणस्थतीअांतिभत केल्या जािाऱ्या कृती सामावतात येथे जोि हा प्रयोिावि आहे. प्रयोिात तपासिी तज्ञ चौकशीच्या कलावधीत प्रयोिाअांतिभत येिाऱ्या मुलाांच्या िटाचे शैक्षणिक घटक णनयांणत्रत कितो. आणि तपासिीतज्ञ णमळिाऱ्या कामणििीचे णनरिक्षि कितो. जे डब्लू बेस्ट विभन कितात की प्रायोणिक सांशोधन म्हिजे काळजीपूवभक णनयांणत्रत परिणस्थती अांतिभत काय असेल णकांवा काय घडेल याचे विभन आणि णवश्लेषि होय. ÿायोिगक पĦतीचे मूलभूत आशय अ) प्रयोि हे नेहमीच प्रयोिशाळेत केले जातात. म्हिून प्रयोिशाळा आवश्यक आहे. ब) या पद्धतीत पाि पाडलेले मानसशास्त्रीय प्रयोिाांना मुख्यत्त्वे करून दोन लोक ििजेचे आहेत. प्रयोिकताभ णकांवा प्रयोिकत्यांच्या िट जो प्रयोि कितो आणि ज्याच्यावि प्रयोि केला जातो ती व्यक्ती णकांवा व्यक्तींचा िट. क) परिणस्थती णकांवा चलाांचे णनयांत्रि हा या पद्धतीतील प्रमुि घटक आहे `चल म्हिजे अशी िोष्ट जी बदलली जाऊ शकते. चलाांचे णनयांत्रि करून आपि असांबांणधत परिणस्थती दूि करू शकतो आणि सांबांणधत परिणस्थतीला वेिळे करु शकतो. अशा प्रकािे आपि इति सवभ परिणस्थती जवळजवळ णस्थि ठेविाऱ्या घटनाांमधील कायभकाििसांबांधाांचे णनरिक्षि करु शकते. आपि हे एका उदाहििाच्या साहाय्याने समजून घेऊ. समजा आपि प्रायोणिक पद्धतीने बुद्धीमतेचा शैक्षणिक कामणििीविील परििामाचा अभ्यास किण्याचा प्रयत्न केला ति आपल्याला बुणद्धमत्ता व शैक्षणिक कामणििी या दोन घटनाांमधील (चलाांमधील) कायभकािि सांबांध ठिणवण्याची ििज र्ासेल. यातील एक घटक ज्याचा परििाम आपल्याला अभ्यासवयाचा आहे त्याला स्वतांत्र चल म्हितात आणि उिलेल्या घटकाला अवलांबी चल म्हितात. अशा प्रकािे, स्वतांत्र चल हे किभ दशभणवते ति अवलांबी चल हे काििाचा परििाम दशभणवते. इति परिणस्थती अशी अभ्यासाच्या सवयी, णलांि, सामाणजक आणथभक परिणस्थती, पालकाांचे णशक्षि, घिातील वाताविि, आिोग्य, मािील अध्ययन, स्मििशक्ती इ. जे एिाद्याच्या बुणद्धमत्तेणशवाय एिाद्याच्या कामणििीवि चाांिला प्रर्ाव दशभणवते त्याांना लुडबुडिािी चले म्हितात. प्रयोिात अशा सवभ लुडबुडिाऱ्या चलाांना णनयांणत्रत केले जाते म्हिजेच त्याांना णस्थि णकांवा समसमान केले जाते आणि एकमेक स्वतांत्र चल म्हिजेच बुणद्धमत्ता (विील घटनेत) याचा munotes.in

Page 28

शैक्षणिक मानसशास्त्र
28 एक णकांवा अणधक अवलांबी चलाविील परििाम अभ्यासला जातो. लुडबुडिाऱ्या चलाांना णस्थि केले जेते आणि म्हिून त्याांना णनयांणत्रत चले असेही म्हितात. ÿायोिगक पĦतीतील टÈपे एक णवणशष्ट प्रयोि किण्यात अनुसिायचे वेिवेिळे टप्पे १) समस्या उद्भविे : कुठल्या प्रयोिात पणहल पायिी म्हिजे समस्या ओळििे उदा. असे आढळते की णवद्याथी परिक्षेत फसवेणििी (कॉपी) कितात. हे थाांबवण्यासाठी कडक पयभवेक्षि सुचवले जाऊ शकते. पिांतु असेही बघण्यात आले आहे की पयभवेक्षि कडक असून सुद्धा मुले फसविूक कितात आणि म्हिूनच कडक पयभवेक्षि णकांवा णढले पयभवेक्षि या अांतिभत फसविूकीची समस्या उद्भवते णह समस्या प्रयोिशीलतेकडे घेऊन जाऊ शकते. २) िृणहतकाची णनणमभती : प्रायोणिक पद्धतीतील पुढील टप्पा म्हिजे िृणहतकाचे सुत्रीकिि (णनणमभती ) जसे की - णढल्या पयभवेक्षिाच्या तुलनेत कडक पयभवेक्षिात परिक्षेत कमी कॉपी केली जाऊ शकते आता प्रयोिाने या िृहीतकाची चाचिी किायची आहे. ३) स्वतांत्र व अवलांबी चलामध्ये स्पष्ट फिक कििे : वरिल उदाहििात मुलाची फसविूक किण्याची प्रवृत्ती हे अवलांबी चलन असून पयभवेक्षिाचे स्वरूप हे स्वतांत्र चल होईल याचे कािि म्हिजे पयभवेक्षिाला बदलून फसविूकीच्या प्रवृत्तीत बदल अपेणक्षला जातो. या प्रयोिात आपि पयभवेक्षिाच्या णस्थती हाताळतो जेिे करून वतभन ते ठिवतील. आपि प्रायोणिक णस्थतीतील पयभवेक्षिाचा परििाम आणि त्याच परिस्थीतीत आणि णवद्या्यांच्या त्याच िटासह णढल्या पयभवेक्षिाचा परििाम सुद्धा बघू शकतो. ४) परिस्थीतीजन्य चलाांना णनयांत्रीत कििे : जोपयभत आपि परिस्थीतीजन्य चलाांना णनयांत्रीत कित नाहीत तो पयभत हा प्रयोि सबळ परििाम देिाि नाही. जि प्रयोि हा णवद्या्यांच्या वेिवेिळ्या िटावि केला जात असेल ज्याांना वेिवेिळ्या प्रकािे प्रणशक्षीत केले िेले असेल णकांवा ज्याांची नैणतक पद्धत वेिवेिळी असेल ति आधीच्या प्रयोिात ज्या मुलाांचा िट वापिलािेला त्याच्या तुलनेत परििाम णर्न्न असेल. त्याचप्रमािे इति परिस्थीती जसे पयभवेक्षि कििािी व्यक्ती, पयभवेक्षिाचे स्थान इत्यादी याांनाही णनयांत्रीत किावे लािेल. याचाच अथभ म्हिजे त्या सवभ परिस्थीती ज्या अवलांबी चलावि परििाम घडवून आिू शकतात त्याांना णनयांत्रीत केले जावे. कुठल्याही प्रयोिात णनयांत्रीत केले जाण्याची ििज असलेल्या बऱ्याच परिस्थीती असल्याने हे असे कििे बऱ्याच वेळेस कठीि असते. म्हिून आपि आधी चचाभ केल्याप्रमािे णवणवध प्रकािच्या प्रायोणिक आिािड्याांचा आधाि घेतो. ५) परििामाांचे णवश्लेषि : एकदा का प्रयोि सांपला की परििामाांचे पृथक्किि केले जाते आपल्या उदाहििात आपि साधी टक्केवािी लावू शकतो जेिे करून कुठल्या प्रकािच्या पयभवेक्षिात णवद्या्याभच्या अणधक टक्क्याने फसविूक केली आहे. ती काढता येईल बऱ्याच वेळेला परििामाचे पृथक्किि किण्यासाठी आपि अणधक चाांिले सांख्याशास्त्र लावतो. munotes.in

Page 29

शैक्षणिक मानसशास्त्रच्या पद्धती
29 ६) िृणहतकाचा पडताळा - प्रायोणिक पद्धतीतील शेवटची पायिी म्हिजे िृहीतकाचा पडताळा ज्याची चौकट आपि आधीच केलेली आहे. हे िृहीतक णस्वकािले जाईल की नाकािले जाईल हे प्रयोिाच्या णनष्कषाभवरून णदसते. आपल्याला आढळून येऊ शकते की कडक पयभवेक्षिामुळे फसविूक कमी झालेली आहे. त्या परिस्थीतीत आपि णनष्कषभ काढू शकतो की िृहीतक णस्वकािले जाते. पिांतु जि णनष्कषभ इति असतील ति आपले अनुमान असेल की िृहीतक नाकािले जाते. ÿायोिगक आराखडे प्रायोणिक पद्धती वतभनाचा अभ्यास किण्याची सवाभत काटेकोि सुणनयोजीत सवाभत पद्धतशीि आणि णनयांणत्रत पद्धत आहे. त्यामध्ये पद्धतशीि कृती वापितात. ज्याला प्रायोणिक आिािडा म्हितात. प्रायोणिक आिािडा या सांज्ञेत दोन वेिवेिळे अथभ आहे. एक म्हिजे प्रयोिात अनुसिायच्या आपि वि उल्लेि केलेल्या सहा मुलर्ूत पायऱ्या होय. प्रायोणिक आिािड्याचा दुसिा अथभ म्हिजे सुयोग्य साांणख्यकी कृतीची णनवड कििे. प्रायोणिक आिािडा हा सांशोधकाला त्याचे सांशोधन पुढे चालू ठेवण्यास महत्त्वाची मािभदशभक तत्वे पुिणवतो. प्रायोणिक आिािडा हा चलनाच्या असांबांधीत काििाांना टाळून पुिेशा णनयांत्रिाची िात्री देतो. आिािड्याची माांडिी ही सांशोधकाला सांशोधन किावयाच्या समस्येच्या प्रकािावि अवलांबून असते. कुठलाही एक आिािडा एका सांशोधक अभ्यासाच्या सवभ समस्या सोडवू शकत नाही. अणलणकडील काही वषाभत सांशोधकाांनी असांख्य प्रायोणिक आिािडे णवकसीत केले आहेत. हे आिािडे वेिवेिळे आहेत कािि ते पुढील िोष्टीवि अवलांबून आहे. १) समस्येचे स्वरूप २) परिस्थीती ३) णवद्याथी आणि त्याांची उपलब्घता. ÿायोिगक पĦतीचे गुण प्रायोणिक पद्धत ही सवाभत अचूक व वैज्ञाणनक असल्याने त्याचे िालील प्रमािे िुि आहेत. १) प्रायोणिक पद्धत ही णवश्वसनीय सामग्री णमळण्याची सवाभत पद्धतशीि पद्धत आहे. २) प्रायोणिक पद्धत ही णनयांत्रीत परिणस्थतीमुळे अचूक नोंदी स्पष्ट किते. ३) यामुळे आपल्याला वेिवेिळ्या घटनाांमधील कािि परििामसांबांध प्रस्थाणपत किता येतो. ४) णमळालेले णनष्कषभ हे णवश्वसनीय व वैध असतात. ५) प्रायोणिक पद्धतीचे शोध हे अिदी तशाच परिस्थीतीत दुसऱ्या प्रयोिाद्वािे पडताळले जाता येतात. ६) ही पद्धत व्यक्तीित मनापासून सांिक्षि देण्यास मदत किते म्हिजेच ती समस्येणवषयी वस्तुणनष्ठ माहीती पुिणवते. ७) ही पद्धत समस्येणवषयी पुिेशी माणहती पुिणवते. ८) प्रायोणिक पद्धतीत प्रयोि हे अणतषय कठोिपिे णनयांत्रीत परिस्थीतीत पाि पाडले जातात. प्रयोिकताभ स्वतांत्र चलाांचे उपयोजन आणि माघाि णनयांणत्रत करु शकतो. munotes.in

Page 30

शैक्षणिक मानसशास्त्र
30 ९) प्रायोणिक पद्धत ही बालमानसशास्त्र, सामाणजक आणि अस्वार्ाणवक मानसशास्त्र यातील एिाद्याचे ज्ञान णकांवा मानसशास्त्रीय वस्तुस्थीती वाढणवते. हे अिदी योग्य म्हटले िेले आहे की प्रायोणिक पद्धतीने मानसशास्त्राला एक णवज्ञान बनवले आहे. ÿायोिगक पĦतीचे दोष ÿायोिगक पĦतीत पुढील दोष आढळतात. १) प्रायोणिक पद्धत ही महािडी व वेळिाऊ पद्धत आहे कािि णतला योग्यरितीने पाि पाडण्यासाठी एक प्रयोिशाळा व साणहत्याची ििज असते. २) प्रयोि हे वतभनाच्या कृणत्रमरित्या ठिवलेल्या नमुन्यात पाि पाडले जातात. वास्तणवक जीवनात हे िुपच वेिळे असते. ३) त्याला वैणशष्टयपूिभ ज्ञानाची ििज असते आणि प्रत्येक णशक्षक प्रयोि पाि पाडेल अशी अपेक्षा आपि करु शकत नाही. ४) याची व्यािी मयाभदीत आहे. मानसशास्त्राच्या सवभसमस्या या पद्धतीने अभ्यासाल्या जाऊ शकत नाही. कािि आपि मानसशास्त्राच्या वैणवध्यपूिभ णवषयसामग्रीत णनमाभि होऊ शकिाऱ्या सवभ समस्याांसाठी प्रयोि पाि पाडू शकत नाही. ५) मानवाच्या बाबीत अचूक मोजमाप कधीही शक्य नसते. ६) स्वतांत्र चलाला नेहमी णनयांत्रीत ठेविे अवघड असते आणि म्हिून प्रयोिशाळेत अपेणक्षत परिस्थीती णनमाभि कििे शक्य नाही. ७) शैक्षणिक मानसशास्त्रास सामाणजक णवज्ञानाच्या बाबतीत णनणिततेवि पोहचिे शक्य नाही. २.६ नैदािनक पĦत अथª नैदाणनक पद्धतीला समस्या अभ्यास पद्धत असे सुद्धा म्हटले आहे. ती वैद्याकीय मानसशास्त्रज्ञ, मनोणचकीत्सक, मनोणचकीत्सक सामाणजक कायभकते आणि णशक्षि याांच्याद्वािे बालमािभदशभक णचणकत्सालय णकांवा मानणसक आिोग्यकेंद्रे णकांवा सवभसाधािि शालेय परिस्थीततीत वापिली जाते. सवभसाधाििपिे जेव्हा आपल्याला लोकाांच्या णर्ती, काळजी, णचांता, वेळ, त्याच्या वैयणक्तक, सामाणजक, शैक्षणिक व ऐणच्छक णवकृती याांची काििे व स्रोत समजून घ्यायचे असतात. तेव्हा ही पद्धत आपि वापितो. तुमच्या विाभतील णवद्या्याभची एक जोडी, णनकृष्ट शैक्षणिक कामणििी णकांवा काही वतभमानणवषयक समस्या दशभवत आहे. तुम्हाला काििे जािून घ्यायची आहेत जेिेकरून तुम्ही काही उपचाि प्रणिया योजू शकतात. अशा परिणस्थतीत ही पद्धत उपयोिी ठिेल. हे लक्षात असू द्या की ``नैदाणनक पद्धती णकांवा कृती या काही सवभसामान्य वतभन णवषयक वृत्ती कायदे णकांवा सांबांध शोधण्यासाठी आिलेल्या नाही. याऊलट त्या एकमेव व्यणक्तणवषयी सांबांधीत आहे जो समस्या ग्रस्त आहे आणि त्याला सवाभत चाांिल्या प्रकािे मदत कशी केली जाऊ शकते या तत्काळ व व्यवहािीक प्रश्नावि लक्ष केंद्रीत कििे याच्याशी सांबांधीत आहे. नैदाणनक तपासिीचा प्राथणमक मुद्दा हा ती व्यक्ती असते. णजला मदतीची ििज असते आणि munotes.in

Page 31

शैक्षणिक मानसशास्त्रच्या पद्धती
31 ही प्रिीया त्या व्यक्तीच्या अणधक चाांिल्या तजवीजसह आदशभरित्या सांपते'' (सॉनी आणि टेलफोडभ) नैदाणनक शोधकताभ हा समस्या णकांवा समस्या ग्रस्त वतभनाच्या सांर्ाव्य काििाणवषयी काही िृहीतकाने सरुवात करु शकतो. णवणशष्ट समस्येचा इणतहास मुलाित, घिी णकांवा शाळेतील र्ेटी आणि मानसशास्त्रीय चाचण्या याांच्या उपयोिातून िोळा केलेल्या सामग्रीद्वािे त्या तात्पुित्या िृहीतकाला आधाि देते णकांवा नाकिते णमळणवलेल्या सामग्रीपासून सांर्ाव्य उपचािासाठी णवणशष्ट अनुमान काढले जाते. या पद्धतीच्या अांमलबजाविीत समस्या इणतहास मुलाित आणि मानसशाणस्त्रय चाचण्याांचा उपयोि समाणवष्ठ आहे. एक समस्या इणतहास हा कुटुांब व आिोग्य, इणतहास, अनुवैणशक घटक, णवकासात्मक सामग्रीचे विीकिि, शैक्षणिक प्रिती व्यक्तीमधील आणि पालकाां-पालकाांमधील णकांवा पालकाांमधील सांबांध याांचा माि काढते आणि अशाप्रकािे आपल्याला व्यक्तीचे व्यक्तीमत्त्व णवकसीत किण्या व आकाि देिाऱ्या प्रमुि बल व प्रर्ावाांना समजण्यास मदत किते. नैदाणनक पद्धत ही स्वतः प्रायोणिक पद्धतीद्वािा प्राि केल्या जािाऱ्या वस्तुणनष्ठतेवि दावा करु शकत नाही पिांतू ती नणवन फलदायी िृहीतक प्रदान करु शकते जे अणधक चाांिल्या प्रकािे णनयांणत्रत प्रायोणिक कृतींद्वािे तपासले जाऊ शकते. नैदािनक पĦतीचे गूण १) णवणवध प्रकािच्या समस्या २) कािि व परििाम सांबांध ३) मािभदशभन व सल्लामसलत ४) व्यक्तीित पद्धत ५) णनदानसूचक वापि ६) णवणशष्ट अध्ययन अक्षमता /अपात्रता ७) व्यक्तीमत्व तडजोड ८) णवस्तृत उपयोजन नैदािनक पĦतीचे दोष १) उपयोजनाचा अर्ाव २) लाांबलचक पद्धत ३) िणचभक पद्धत ४) प्रणशक्षीत व्यक्ततीचा अर्ाव ५) व्यक्तीणनष्ठतेचा घटक ६) पडताळ्याचा अर्ाव ७) वैधता आणि णवश्वसनीयतेचा अर्ाव munotes.in

Page 32

शैक्षणिक मानसशास्त्र
32 २.७ सारांश विील पाठात आपि अध्ययन मानसशास्त्र अभ्यासण्याच्या चाि पद्धती पाणहल्या पि वि विभन केलेल्या चाि पद्धतीपैकी कुठली पद्धत सवाभत चाांिली आहे हा िहन प्रश्न आहे. सवभपद्धतीचे काही साम्यभ व कमकुवतपिा असतात आणि त्याची काही एकमेवणद्वतीय वैणशष्ट्ये असतात ज्या त्याांना णवणशष्ट परिस्थीत वापिण्यासाठी अत्यांत वैणशष्टयपूिभ बनवतात. एक हुशाि मानसशास्त्रज्ञाला त्याच्या/ णतच्या णवषयाच्या स्वरुपात तसेच त्याच्या / णतच्या कायाभवि परििाम कििाऱ्या परिणस्थतीचे सिोल ज्ञान असिे ििजेचे आहे आणि तद्नुसाि त्याने समस्या ग्रस्त व्यक्तीसाठी योग्य पद्धत णकांवा पद्धतींची णनवड किावी. समस्याग्रस्त व्यक्तीच्या वतभनाचा अभ्यास बािाचसा तपासिी तज्ञाच्या ििेपिा प्रामाणिकपिा क्षमता व अनुर्वावि अवलांबून असतो. तपासिी तज्ञ हा शक्य होईल तोवि स्वतःला वैज्ञाणनक व वस्तुणनष्ठ ठेवायचा प्रयत्न कितो आणि व्यक्तीचे वतभन णकांवा अभ्यासाांतिभत येिाऱ्या घटनाांचे स्वरुप याांच्या एकूिच णवश्लेषिासाठी काहीही कसि बाकी ठेवत नाही. २.८ ÿij १) आत्मपरिक्षि पद्धत म्हिजे काय ? त्याचे िुि व दोष साांिा. २) णनरिक्षि पद्धत म्हिजे काय ? त्याचे िुि व दोष साांिा. ३) प्रायोणिक पद्धत म्हिजे काय? त्याचे िुि व दोष साांिा. ४) नैदाणनक पद्धत म्हिजे काय? णतचे िुि व दोष साांिा. ५) प्रायोणिक पद्धत व णनरिक्षि पद्धती उदाहििासह तुलना किा. २.९ संदभª 1. Agarwal J. C., Essentials of Educational Psychology, Vik. as Publishing House 2. Agarwal J. C.,(1995) Essentials of Educational Psychology, Shipra Publishing House 3. Agarwal J. C.,(2001) Basic Ideas in Educational Psychology, Shipra Publishing House 4. Agarwal J. C.,(2004) Psychology ofn learing & Development, Shipra Publishing House 5. Bhatia & Bhatia (1981 Textbook of Educational Psychology Doaba House, Delhi 6. Bhatia H.K. (1997) A Textbook of Educational Psychology, MacMillan, New Delhi. 7. Chattarjee S. K. (2000) Advanced Eductional Psychology Books & Allied Pvt. Ltd. Dhlhi 8. Chauhan S.S. (1990) Advanced Educational Psycholgy Vikas Publication House, Delhi 9. Crow L.D. & Crow Educational Psychology. munotes.in

Page 33

शैक्षणिक मानसशास्त्रच्या पद्धती
33 10. Dandekar W. N. (1995) Fundamentals of Educational Psychology, M. Prakashan, Poona. 11. Lahey R.B. Graham J.E., & Others (2000) An Introduction to Educational Psychology, 6th Ed., Tata McGraw Hill Publishers, New Delhi. 12. Mangal S.K. (2000) In Introduction to Psychology,Prakash Brothers, Ludhiana. 13. Mangal S.K. (1999) Essentials of Educational Psychology, Prentice Hall of India, New Delhi. 14. Mangal S.K. (2000) Advanced Educational Psychology, Prentice Hall of India, New Delhi. 15. Mangal S.K. (2004) Educational Psychology, Tondon Publications, Ludhiana. 16. Mangal S.K. Educational Psychology, Tondon Publications, Ludhiana. 17. Mathur S.S. Advanced Educational Psychology. 18. Santrock John W. (2010) Educational Psychology, Irwin Professional Publishers Delhi. 19. Sharma R. N. & Sharma R.K. (2003) Advanced Educational. 20. Publishers and Distributors, New Delhi. 21. Sharma, R. N. Sharma R.K. (11996) Advanved Educational Psychology, Surjeet 22. Publication, Delhi 23. Walia J.S. Foundations of Educational Psycholog,mpaul Publishers, Jalandhar 24. Woolfolk Anit (2004) Educational Psychology, 9th Edition Alyyn And Bacon, Boston. 25. Woolfolk Anit & Woolfolk Hoy Anita (2008) Educational Psychology, Pearson, New Delhi.  munotes.in

Page 34

शैक्षणिक मानसशास्त्र
34 ३ वाढ आिण िवकास घटक रचना ३.० अध्ययन उद्देश ३.१ परिचय ३.२ वाढ व णवकासाची संकल्पना ३.३ मानवी णवकास ३.३.१ णवकासाची तत्वे ३.३.२ णवकासावि परििाम कििािे घटक ३.४ णवकासाचे टप्पे ३.५ मुले व णकशोिवयीन मुलांची णवकासाची वैणशष्टये ३.५.१ शािीरिक पैलू ३.५.२ आकलन णवषयक पैलू ३.५.३ भावणनक पैलू ३.५.४ सामाणिक पैलू ३.६ वाढ व णवकास सुखि किण्यात णशक्षकाची भूणमका ३.७ सािांश ३.८ संदभभ ३.० अÅययन उĥेश हे यूणनट तुम्हाला वाढ आणि णवकासाचा आशय आणि त्यामधील महत्वाचे फिक, वाढ व णवकासावि परििाम कििािी प्रमुख तत्वे आणि घटक आणि बाल्यावस्थेपासून प्रौढावस्थेपयंतचे. वाढ व णवकासाचे णवणवध टप्पे यांचे अध्ययन किण्यास मदत किेल. हे युिनट अËयासÐयानंतर तुÌहाला पुढील गोĶी श³य होतील. वाढ व णवकासाची संकल्पना तपशीलवािपिे स्पष्ट कििे. वाढ व णवकासातील फिक स्पष्ट कििे, वाढ व णवकासाच्या प्रमुख तत्वांवि प्रकाश टाकिे. वाढ व णवकासावि परििाम कििाऱ्या घटकांचे स्पष्टीकिि देिे. बाल्यावस्थेपासून प्रौढावस्थेपयंतच्या मानवी वाढ व णवकासाचे टप्पे व वैणशष्ट्ये यांचे विभन कििे. वाढ व णवकासाच्या तत्वांचे शैक्षणिक परििाम तपशीलवािपिे सांगिे, बाल्यावस्था व णकशोिावस्थे दिम्यानची वाढ व णवकास सुकि किण्यात णशक्षकाची भूणमका स्पष्ट कििे. munotes.in

Page 35

वाढ आणि णवकास
35 ३.१ पåरचय मानसशास्त्राला साधाििपिे 'मन' आणि वतभनाचा शास्त्रीय अभ्यास' असे समिले िाते. मानव म्हििे एक गूढ आहे; तो णस्थि नसतो ति सतत बदलता असतो, यामध्ये काळ व वयानुसाि बदलिाऱ्या उंची, विन, शिीि संिचना यातील वाढ यासािखे शािीरिक बदलच समाणवष्ट नाही ति भावणनक बदल, मानणसक बदल, सामाणिक बदल व संप्रेिकात्मक बदलसुद्धा सामावतात, मानवी बदलाचे मागभ व त्या बदलांचा दि हा व्यक्तीपित्वे वेगवेगळा असतो. या बदलांसाठी खूप सािे घटक िबाबदाि आहेत. िेव्हा एखादी व्यक्ती िन्माला येते तेव्हा त्याच्यािवळ त्याच्या आईवणिलांपासून आलेले णवणशष्ट िनुकीय गुि असतात, िसे िोळयांचा िंग उंची आणि णवणशष्ट व्यक्तीमत्व गुि. या िनुकणवणवधेच्या पणलकिे तेथे िनुक व पयाभवििाच्या दिम्यान एक सुसंवाद घिून येतो िो, हे गुि िन्मापासून ते मृत्यूपयंतच्या णवकासाच्या वेगवेगळया टप्प्यांवि व्यणक्तमध्ये कशा प्रकािे अणभव्यक्त होतात व बदलतात, त्यावि परििाम कितो. या युणनटमध्ये आपि णवकासात्मक मानसशास्त्राचे दोन प्रमुख पैलू िे म्हििे वाढ व णवकास आणि ते एकमेकांपासून कसे वेगळे आहे याचा अभ्यास कििाि आहोत. आपि णवकासाची तत्वे आणि व्यक्तीच्या णवकासाबद्ध् परििाम कििािे णवणवध घटक यांच्या णवषयी सुद्धा णशकिाि आहोत. हे युणनट एखादी व्यक्ती त्याच्या िीवन काळात वाढ व णवकासाच्या ज्या णवणवध अवस्थातून िाते त्यावि प्रकाश टाकते. या णवषयीचे ज्ञान हे णशक्षकाला त्याचे णवद्याथी अणधक चांगल्या रितीने समिून घेण्यास आणि वगाभत वेगवेगळया प्रकािच्या णवद्यार्थयांना णशकणविे सुलभ होण्यास मदत होईल. ३.२ वाढ व िवकासाची संकÐपना िेव्हा आपि ‘वाढ' व ‘णवकासा’ णवषयी बोलतो तेव्हा दोन्हीही िोिीने येतात. ते बऱ्याचदा एकमेकांसाठी अदालाबदली वापिली िातात पिंतु तंतोतंतपिे शब्दात सांगायचे म्हििे वैचािीक दृष्ट्या वाढ ही णवकासापेक्षा वेगळी आहे. पिंतु मानसशास्त्रीय क्षेत्रात वाढ व णवकासातील नेमका फिक काय? मानसशास्त्रात ‘वाढ' ही एक संख्यात्मक बाब आहे ज्याची व्याख्या 'एखादी व्यक्ती तीच्या िीवनकाळात ज्या शािीरिक बदलातून िाते ते बदल' अशी केली िाऊ शकते. वाढ ही िसा काळ पुढे िातो तशी काही प्रमािात घििािी शािीरिक वृद्धी िसे उंचीतील वाढ, विनातील वाढ णकंवा घट, शिीि प्रमािातील बदल णकंवा सवभसामान्यपिे कोित्याही शािीरिक स्वरूपातील बदल. हलाभाँक यांनी वाढीची व्याख्या पुढील प्रमािे केली आहे. “आकािातील बदल, प्रमािातील बदल, िुन्या वैणशष्ट्यांचा लोप व नवीन वैणशषयांचे संपादन.” वाढ ही िचनात्मक व शिीिशास्त्रीय बदलांशी संबंणधत आहे. (क्रो आणि क्रो, १९६२). अशा प्रकािे वाढ ही कुठल्याही शािीरिक णमतीतील वृद्धी दशभणवते. दुसऱ्या दृष्टीने, मानसशास्त्र हे णवकासाची व्याख्या "मानवाची त्यांच्या िीवनकालातील सवांगीि वाढ” अशी किते. णवकास हा अणधकचा गुिात्मक पैलू आहे ज्यामध्ये लोक हे वेगवेगळया बाबतीत, िसे शािीरिक वाढ णकंवा मानवी वाढीचे बौणद्धक णकंवा भावणनक णकंवा सामाणिक पैलू, का आणि कसे बदलतात हे िािून घेिे सामावते. munotes.in

Page 36

शैक्षणिक मानसशास्त्र
36 काही ÿिसĦ् मानसशाľ²ानी िवकासाची Óया´या पुढील ÿकारे केलेली आहे: हलाभाँक यांच्यानुसाि (१९५९), "णवकास म्हििे बदलांची एक प्रगतीशील माणलका िी परिपक्वता व अनुभव यांचा परििाम म्हिून एका क्रमागत भाकीत किण्यायोग्य नमुन्यात घिून येते." िे.ई. अाँििसन (१९५०) यांच्या नुसाि, "णवकास हा वाढ तसेच पयाभवििीय परिणस्थतीमुळे घिून येिाऱ्या वतभनातील बदलांशी संबंणधत आहे." म्हिूनच संख्यात्मक परििाम िसे उंची, विन, लांबी या बाबी 'वाढीत' योगदान देतात ति णवकास हा आकाि स्वरूप णकंवा संिचनेतील बदल दशभणवतो िो सुधािीत कायाभत परिित होतो िे स्वरूपाने गुिात्मक आहे. ३.३ मानवी िवकास प्राण्यांप्रमािेच मािसाचा एक णवणशष्ट िीवनक्रम आहे ज्यात वाढ व णवकासाच्या णवणवध क्रमागत अवस्था समाणवष्ट होतात ज्यामध्ये प्रत्येक अवस्था ही शािीरिक, शिीिशास्त्रीय आणि वतभनणवषयक वैणशष्ट्यांच्या वेगवेगळया संचाद्वािे ओळखली िाते. या अवस्थांमध्ये सवभसाधािित: णशशुअवस्था, त्यानंति बाल्यावस्था, णकशोिावस्था आणि शेवटी वाधभक्य सह प्रौढावस्था यांचा समावेश होतो. मानवी णवकासाला णवकासात्मक मानसशास्त्र असेही संबोधले िाते ते म्हििे मानसशास्त्रातील असे अभ्यासाचे एक क्षेत्र आहे िे मानवी वतभन, आकलन आणि भावणनक क्षमतांमधील बदल कशा प्रकािे मानवाच्या कायभप्रवितेवि संपूिभ िीवन अगदी युग्मनिापासून ते वृद्धावस्थेपयंत, परििाम कितात त्याचे विभन व स्पष्टीकिि किण्याचा प्रयत्न किते. मानवी णवकास ही एक सततची व णिवनभिची प्रणक्रया आहे ज्यामध्ये शािीरिक, वतभनणवषयक, आकलनणवषयक आणि भावणनक वाढ णवकास सातत्यपूिभपिे घिून येतो. णशशुवस्था ते बाल्यावस्था, बाल्यावस्था ते णकशोिावस्था आणि णकशोिावस्था ते प्रौढावस्था अशा णिवनाच्या प्रत्येक अवस्थेत व्यक्तीच्या िीवनात खूप सािे बदल घिून येत असतात. या सवभ प्रणक्रयांदिम्यान प्रत्येक व्यक्ती ही वेगवेगळा कल आणि मूल्यसंच णवकणसत किते िे त्यांची आवि-णनवि संबंध, णवश्वास पद्धती आणि आकलनात मागभदशभन किते. शािीरिक बदलात उंची, विन, केसांची लांबी, इ. मधील बदल सामावतात. वतभन – णवषयक बदलात स्वभावप्रवृत्ती, सवयींमधील बदल सामावू शकतात. भावणनक बदलात ताि तिाव व्यवस्थापन, सहानुभूतीचा णवकास, इ. चा समावेश केला िाऊ शकतो. ३.३.१ िवकासाची तÂवे णवकासाची प्रणक्रया ही प्रायोणगकरित्या अभ्यासली िाते. मानस - शास्त्रज्ञांद्वािा केलेल्या णवणवध अभ्यास व संशोधनाने या प्रणक्रयेत अंतभूभत होिाऱ्या काही णवणशष्ट केंद्रीय तत्वावि प्रकाशझोत टाकलेला आहे. त्यातील काही खाली णदली आहेत: अ] िवकास हा एकसमान आिण øमवार आकृतीबंध अनुसरतो. णवकासाची प्रणक्रया ही समीपस्थ दूि णवकासाची तत्वे अनुसिते. हे तत्व िवळून दूि अशा णवकासाच्या णदशेचे विभन किते. या तत्वानुसाि णवकास हा शिीि केंद्रापासून बाहेिच्या णदशेने घिून येतो. उदाहििाथभ, एका मुलाला सवभप्रथम स्वतःमध्ये रुची munotes.in

Page 37

वाढ आणि णवकास
37 णनमाभि होते आणि त्यानंति इतिामध्ये. असा आकृतीबंध अनुसिला िातो. णवकास हा णसफ़लोकॉिल तत्वालासुद्धा अनुसिते म्हििेच णवकास हा िोक्यापासून खालच्या णदशेने होत िातो. उदा. मुल सवभप्रथम िोक्यावि णनयंत्रि णमळणवते, त्यानंति हातांवि व त्यानंति पायावि. पणहल्या दोन मणहन्यात ते िोके व चेह-याच्या हालचालींवि णनयंत्रि णमळविे सुरु किते. पुढील काही मणहन्यात ते काही उचलण्यासाठी त्यांच्या बाह ंचा उपयोग किण्यास समथभ होतात. एक वषाभच्या अखेिीस ते त्यांच्या पायांवि णनयंत्रि णमळणवण्यास सुरुवात कितात व सिपटत चालायला णकंवा उभे िाहायला सुरुवात कितात. ब] िवकास ही िÖथितक ÿिøया नसून एक सततची ÿिøया आहे. णवकास हा झटक्यात घिून येत नाही पिंतु ती एक सातत्यपूिभ प्रणक्रया आहे. णवकासाची प्रणक्रया ही व्यक्ती ज्या वातावििात िाहते त्याच्याशी अन्योन्य णक्रयेने घिून येते. णवकासाच्या एक टप्पा हा पुढील टप्प्यासाठी मूलभूत चौकट म्हिून कायभ कितो. गभभधाििेच्या क्षिापासून ते व्यक्तीच्या परिपक्वतेपयंत वाढ ही चालू असते. ती 'झेप व उिी' अशी न होता हळूवाि णनयणमत गतीने घिून येते. णवकास ही ििी सातत्यपूिभ प्रणक्रया समिली िात असली तिी वाढीचा वेग हा समान नसतो, णशशुवस्था व सुरुवातीच्या वषाभत वाढ िलद गतीने होते आणि तदनंति ती मंदावते. उदा. मूल संपादीत कित असलेले ज्ञान मयाभदीत असले तिीही ते पयाभविि व समािाशी िसा संवाद साधते तसे त्याचे संपादीत ज्ञान वाढते आणि ते णवणवध कौशल्ये णशकते ज्यामुळे त्याच्या णवकासाला गती णमळते. क] िवकासातील बदल िÖथर असतो मानव हा त्याच्या िन्मापासून ते उत्तिवयापयंत णवणवध वेगवेगळया बदलातून िातो णतथे खूप सािे बदल घिून येतात िसे प्रमाि व आकािातील बदल, नवीन वैणशष्ट्यांचे संपादन णकंवा िुन्या वैणशष्ट्यांचे णवलोपन इत्यादी या णवकासात्मक बदलांचा मुख्य उद्देश हा स्वत:ची िािीव होिे हा आहे त्याचे नामकिि अब्राहम मॅस्लोच्या णसद्धांतात स्वसाक्षात्काि म्हिून केले गेले आहे. मुलाची बदला-प्रणतची प्रवृत्ती ही या बदलाणवषयीचे त्यांचे ज्ञान आणि त्या प्रणतची त्यांची सामाणिक प्रवृत्ती आणि तसे त्याबदल्यात समाि त्यांना कसा वागवतो या द्वािे ठिणवली िाते. ड] Óयिĉगत फरक हे िवकासÿिøये¸या दरावर पåरणाम करतात सवभ मुले णवकासाच्या सािख्याच अवस्था अनुसितात म्हििेच ते णवकासाच्या सािख्याच प्रणक्रयेतून िातात. पिंतु त्याचा दि वेगवेगळा असतो. णवकासासाठी प्रत्येक मुलाला लागिािा वेळ हा वेगवेगळा असू शकतो आणि तो त्यांची क्षमता, त्यांचा सामाणिक संदभभ, ते वाढत असलेले पयाभविि यावि अवलंबून असतो. म्हिूनच मुलाच्या णवकासाच्या दिावि िैणवक घटक आणि पयाभवििीय घटक हे दोन्हीही परििाम कितात. मुलाला एखाद्या गटात ठेवण्यापूवी व्यणक्तगत फिक समिून घेण्यािे णवकासात्मक प्रणक्रया अणधक चांगल्या प्रकािे समिून घेण्यास मदत होईल. munotes.in

Page 38

शैक्षणिक मानसशास्त्र
38 ई] पåरप³वता व अÅययन िवकासावर पåरणाम करते एखाद्या व्यक्तीत घिून येिाऱ्या िैणवक बदलांचा क्रम म्हििे परिपक्वता होय. णवकासावि परििाम कििाऱ्या घटकापैकी परिपक्वता हा एक घटक आहे, उदा. एक चाि वषांचे मुल हे प्रमुख सामाणिक समस्या हाताळण्यासाठी पुिेसे परिपक्व नसते. अश्या प्रकािे णवणशष्ट प्रकािचे कौशल्य प्राप्त किण्यासाठी णवणशष्ट प्रमािात परिपक्वता गििेची आहे. त्याचप्रमािे णवकासावि परििाम कििािा अध्ययन हा सुद्धा महत्वाचा घटक आहे. मुलाकिून योग्य कौशल्ये ही योग्य वेळी णशकली िायलाच हवी. समृद्ध अध्ययन वाताविि हे मुलाला प्रगणतशील पद्धतीने परिपक्व होण्यास व णवकास पावण्यास मदत किेल. क] िवकास सवªसाधारण ते वैिशĶ्यपूणª असा िनकष अनुसरते. णवकासाची प्रणक्रया ही सवभसाधािि पासून स्थाणनकीकृत वतभनाकिे घिून येते. उदा. गभभ हा सुिवातीला त्याचे संपूिभ शरीि हलिवतो पिंतु तो णवणशष्ट प्रणतणक्रया देण्यास समथभ नसतो. भावणनक वतभनाचा णवचाि किता तान्या मुलाचे अपरिणचत आणि असामान्य वस्तुणवषयीचे वागिे हे णभतीदायक प्रणतसादाचे असते. त्यानंति ही णभती अणधक वैणशष्ट्यपूिभ बनते आणि वेगवेगळया प्रकािच्या वतभनाकिे घेऊन िाते. िसे िििे, दूि होणे, लपिविे इत्यादी. ग] िवकासाचे भािकत केले जाऊ शकते पूवी चचाभ केल्याप्रमािे आपल्याला ज्ञान आहे की णवकास हा एक णवणशष्ट प्रणक्रया अनुसितो िी स्वरूपाने एकसमान आहे. मुलाचा णवकास हा िनुणकय तसेच पयाभवििीय घटकांनी प्रभाणवत असला तिीही त्याचे भाणकत केले िावू शकते. णवकासाची वैणशष्ट्यपूिभ क्षेत्रे, समिा उदा. प्रेिक णवकासाचे वेगवेगळे पैलू, भावणनक वतभन, वाक्कला णवकास, सामाणिक वतभन, संकल्पना णवकास, ध्येय इत्यादी हे भाणकत किण्यायोग्य आकृणतबंध अनुसितात. सुिवातीच्या वयात णवणशष्ट कालमयाभदेत णवकासाच्या प्रणक्रयेत मूल कोठे आहे हे भाणकत कििे आपल्याला शक्य होते. बौणद्धक णवकासाचे तंतोतंतपिे भाणकत केले िावू शकत नाही. ह] िवकासात सामािजक अपे±ा समािवĶ आहे प्रत्येक समाि हा णवणशष्ट मापदंि, मानके व पिंपिांच्या सायाने चालतो आणि या गोष्टी प्रत्येकाने अनुसिल्या िाण्याची अपेक्षा असते. म्हिूनच णवकास हा हे सामाणिक णनती - णनयम व व्यक्तीपासून णमळिाऱ्या वतभनाची अपेक्षा या द्वािे ठिणवला िातो. मुले ज्या समािात िाहतात त्या समािापासून आदशभरित्या मूल्ये, पिंपिा व रूढी णशकतात आणि समािाला मान्य होईल अशा पद्धतीने त्यांचे वतभन अपेणक्षत असते. सामाणिक अपेक्षांना ‘णवकासात्मक काये' असेही संबोधले िाते. शारििीक परिपक्वता, समािाकिून असलेला सांस्कृणतक दबाव, व्यक्तीचे व्यणक्तगत मूल्ये हे काही घटक आहेत िे णवकासात्मक काये देतात. एखादया णवणशष्ट संस्कृतीत णवकासात्मक काये ही एका णपढीपासून दुसऱ्या णपढीकिे हस्तांतिीत होत असल्याने ती णतच िाहतात. िसा समाि णवकणसत होतो तसे समाि बदलत्या पिंपिा आणि सांस्कृणतक आकृणतबंध हे मुलांकिून आपोआप णशकले िातात आणि त्यांच्या णवकासाच्या प्रणक्रयेत णस्वकािले िातात. ही णवकासात्मक काये मुलांना णशकण्यास munotes.in

Page 39

वाढ आणि णवकास
39 प्रेरित किण्यात तसेच मुलांना िशी गिि भासेल तसे त्यांच्या आईवणिलांना मुलांना मागभदशभन किण्यात मदत कितील. म] िवकासाला संभाÓय धोके आहेत. णवकासाची प्रणक्रया ही णवणवध संभाव्य धोक्यांद्वािे अिखिली िाऊ शकते. हे धोके शारििीक, पयाभवििीय णकंवा मानणसक असू शकतात. हे धोके मूल ज्या वातावििात वाढते त्या वातावििातून उत्पन्न झालेले असू शकतात णकंवा अनुवांणशक घटकांमुळे असू शकतात. या घटकांचा मुलांच्या फक्त शारििीक णवकासाविच नव्हे ति सामाणिक-मानणसक णवकासाविसुद्धा नकािात्मक प्रभाव असतो, असे णसद्ध झाले आहे. काही परििामांमध्ये मुलांची वाढ खुंटलेली णदसून येऊ शकते णकंवा ते अणतशय आक्रमक होऊ शकते णकंवा त्याला तििोिीच्या समस्याशी तोंि दयावे लागते. ज] िविवध गुण हे िवकासाशी जोडलेले आहेत. णवणवध गुिांचा मुलाच्या णवकासावि सकािात्मक णकंवा नकािात्मक प्रभाव णदसून येतो. तुम्ही हे णनिीक्षि केले असू शकते की ज्या मुलाचा मानणसक णवकास हा सामान्यापेक्षा अणधक असतो ते मूल इति बिेच पैलू िसे आिोग्य णकंवा समािणप्रयता णकंवा णवशेष क्षमता इत्यादी मध्ये अणधक श्रेष्ठ आढळते. त्याचप्रमािे शारििीक णकंवा मानणसक दृष्टीने अनािोग्य असलेल्या मुलांच्या तुलनेत सुदृढ शिीि व मन असलेले मूल हे अणधक समािणप्रय असते. ३.३.२ िवकासावर पåरणाम करणारे घटक वाढ आणि णवकास या नैसणगभक प्रणक्रया आहेत. पिंतु असे णदसून आले आहे की वाढ व णवकासाचा दि मुलापित्वे णभन्न-णभन्न असतो. काही मुले इतिांपेक्षा आकलन िलद गतीने कितात ति काही इतिापेक्षा िलद गतीने कौशल्य संपादीत कितात. याला कािि म्हििे त्यांच्या णवकासावि परििाम कििािे काही णवणशष्ट घटक आहेत. णवकासावि परििाम कििािे असे काही घटक खाली णदलेले आहेत.  अनुवांणशकता  पयाभविि  णलंग  सम्प्रेिके  आिोग्य, पोषि आणि व्यायाम  सामाणिक - आणथभक दिाभ  घि आणि कौटुंणबक प्रभाव  सांस्कृणतक आणि सामाणिक प्रभाव  भौगोणलक प्रभाव  अध्ययन आणि सबलीकिि munotes.in

Page 40

शैक्षणिक मानसशास्त्र
40 १] अनुवांिशकता अनुवांणशकता म्हििे णवणशष्ट गुि आणि वैणशष्टयांचे आईविीलांकिून मुलांकिे होिािे हस्तांतिि. मानवी णवकासावि परििाम कििाऱ्या घटकांपैकी अनुवांणशकता एक घटक आहे. अनुवांणशकतेमुळे हस्तांतरित होिाऱ्या णवणवध वैणशष्ट्यांमध्ये शारििीक णकंवा मानणसक वैणशष्ट्ये असू शकतात. शारििीक वैणशष्ट्यांमध्ये विन, उंची, िोळयाचा, केसाचा पोत इत्यादींचा समावेश होतो ति मानणसक वैणशष्ट्यांमध्ये बुणद्धमत्ता, व्यणक्तमत्व, सृिनशीलता इ. चा समावेश होऊ शकतो. मेंदू माणि शिीि ज्या पायावि वाढते आणि दृश्य स्वरूपात व वतभनात प्रकट होते तो पाया िनुकीय सकेताद्वािे प्रदान केला िातो. स्वरूपाने िनुकीय असलेले िोग आणि परिणस्थती िसे हदयिोग, मधुमेह, लट्ठपिा इ. मुलाच्या णवकासावि णवपिीत परििाम कितात. तथाणप योग्य पयाभवििीय घटक आणि योग्य संगोपन हे िनुकात मुलत: हिि असलेल्या गुिांमधून सवोत्कृष्ट गुि बाहेि काढू शकतात २] पयाªवरण मािूस णिथे िाहतो ते पयाभविि मानवी णवकासावि परििाम कििािा एक महत्त्वाचा घटक आहे. त्यामध्ये एखादया मुलाला आवश्यक असलेले एकूिच शारििीक आणि मानणसक उद्दीपन सामावते. एक मूल हे त्याच्या पयाभवििात िगते व वाढते. भौणतक परिसि व भौगोणलक परिणस्थती, सामाणिक पयाभविि आणि कुटूंब व णमत्र मंिळींशी असलेले संबंध हे सुरुवातीच्या बालपिातील णवकासावि परििाम कितात. मुलाच्या णवकासासाठी आवश्यक असलेली शणक्तसामग्री व अनुभणवक पाया पयाभविि प्रदान कितो. आणि त्यात उणद्दपनाची णवस्तृत श्रेिी समाणवष्ट होते. उदा. एक मुलािवळ अनुवांणशकतेद्वािे त्याच्या पालकांकिून आलेले संणगत गुि असू शकतात पिंतु िि त्याला योग्य पयाभविि परिणस्थती नाही णदली गेली ति तो त्यात प्राणवण्य णमळवू शकिाि नाही. ३] िलंग मुलाच्या शािीरिक वाढ व णवकासावि परििाम कििािा एक अणधक महत्त्वाचा व प्रमुख घटक म्हििे णलंग होय. मुले व मुली या णवशेषत: िेव्हा पौगंिावस्थेत पोहोचतात तेव्हा वेगवेगळया प्रकािे वाढतात. मुले ही मुलींपेक्षा अणधक उंच व शिीिाने मिबूत होतात. याउलट मुली या पौगंिाबस्थेदिम्यान अणधक िलद गतीने परिपक्व होतात ति मुलांना अणधक वेळ लागतो. त्यांच्या शिीिाची भौणतक िचना सुद्धा वेगळी असते ज्यामुळे मुले ही अणधक हट्टीकट्टी बनतात आणि शािीरिक श्रमाची गिि असलेल्या कृतींसाठी योग्य असतात. त्यांची स्वभावप्रवृत्तीसुद्धा वेगळी असते त्यामुळे ते वेगवेगळया गोष्टीत रुची दाखवतात. ४] संÿेरके आिण औषधोपचार संप्रेिके ही आपल्या शिीिातील खूप साऱ्या कायांना प्रभाणवत कितात आणि अंतस्त्राभवी ग्रंथींशी संबंणधत असतात. संप्रेिके ही अश्या ग्रंथीद्वािे स्त्रवली िातात. ज्या शरीिाच्या णवणशष्ट भागात असतात आणि ते शरीिाच्या वेगवेगळया कायाभवि णनयंत्रि आिू शकतात. त्यांचे वेळेवि कायभ कििे हे मुलांच्या सामान्य वाढ व munotes.in

Page 41

वाढ आणि णवकास
41 णवकासाठी महत्त्वपूिभ असते. संप्रेिक स्त्रविाऱ्या ग्रंथींचे कायभ आणि स्त्रणवलेल्या संप्रेिकांचे प्रमाि यांच्यातील असंतुणलतपिा हा वाढीतील अनैसणगभकता, लठपिा, वतभनणवषयक समस्या आणि इति संबंणधत आिािांत परिणित होऊ शकतो. पौगंिावस्थेदिम्यान लैंणगक संप्रेिके ही प्रिनन ग्रंथीद्वािे णनणमभत केली िातात. िे लैंणगक अवयवांचा णवकास आणि स्त्री-पुरुषांमधील दुय्यम लैंणगक वैणशष्ट्यांचे प्रकटीकिि यांच्यावि णनयंत्रि ठेवतात. ५] आरोµय, पोषण आिण Óयायाम येथे व्यायाम हा शब्द शारिरिक कसित या अथाभने नसून तो सवभसामान्य खेळाचा वेळ आणि णक्रिाकृती यांच्याशी संबंणधत आहे. ज्यांची शरीिाला स्नायूंची ताकद वाढणवण्यासाठी आणि हािे व मांस वाढणवण्यासाठी गिि असते योग्य व्यायामाने मुलाला योग्य प्रकािे वाढवण्यात आणि वेळेवि णकंवा लवकि मैलाचा दगि गाठण्यास मदत होते. व्यायाम त्यांना त्यांची िोगप्रणतकािशक्ती मिबूत करून तंदुरुस्त, आिोग्यदायी आणि िोगांपासून दूि ठेवतो. णवणशष्ठतः िेव्हा ते बाहेि खेळतात तेव्हा ते सूक्ष्मिीवांना अणधक प्रमािात सामोिे िाण्याची शक्यता असते. वाढीच्या प्रणक्रयेत पोषि हे एक णिवंत भूणमका णनभावते कािि शिीिाच्या बांधिीसाठी व दुरुस्तीसाठी िे काही शिीिाला लागते ते सवभ आपि खात असलेल्या अन्नातून णमळते. कुपोषि ही अशी अवस्था आहे िी पोषक घटकांची कमतिता णकंवा अणत खाण्यामुळे णनमाभि होते. यामुळे अभाविन्य िोग णनमाभि होऊ शकतात. िे मुलांच्या वाढ व णवकासावि णवपरित परििाम कितात. याउलट अणतखािे हे लठ्ठपिा आणि िीवनाच्या लांब पल्ल्यात आिोग्यणवषयक णवकृती िसे मधुमेह व हृदयिोग याकिे घेऊन िाते. एक संतुणलत आहाि िो अत्यावश्यक िीवनसत्ये, खणनिे, प्रणथने, कबोदके व णस्नग्ध पदाथांनी समृद्ध आहे ते फक्त शिीिाच्या णवकासासाठीच अत्यावश्यक नाही ति मेंदूसाठीसुद्धा अत्यावश्यक आहे. ६] सामािजक-आिथªक दजाª सामाणिक-आणथभक दिाभ हा मानवी णवकासात मुख्य भूणमका णनभावतो. तो एखाच्या मुलाला णमळिाऱ्या संधीची गुिवत्ता ठिणवतो. सामाणिक - आणथभक दिाभचा णनदेशांक हा आई-वणिलांचे णशक्षि, व्यवसाय आणि उत्पन्नाद्वािे ठिणवला िातो. कमी प्रतीच्या सामाणिक - आणथभक दिेची मुले ही कुपोणषत म्हिून वाढू शकतात. बऱ्याच आशयातील ज्ञानाचा अभाव त्यांच्यात िािवू शकतो आणि त्यांचा सामान्य णवकासात अिथळा येऊ शकतो. उच्च सामाणिक आणथभक दिेच्या कुटुंबात पालकत्व हे कमी प्रतीच्या सामाणिक-आणथभक दिेच्या कुटुंबापेक्षा वेगळे असते. उच्चसामाणिक - आणथभक गटाच्या मुलांना अणधक चांगल्या सामाणिक संधी णनमाभि होतात. त्यांचे चांगले पोषि व चांगले औषधोपचािाने संगोपन केले िाते आणि त्यांना कमी सामाणिक – आणथभक गटांपेक्षा अणधक बौणद्धक उद्दीपनाला सामोिे िावे लागते. munotes.in

Page 42

शैक्षणिक मानसशास्त्र
42 ७] घर आिण कौटुंिबक ÿभाव एखादे मूल हे बाय िगाला कश्या प्रकािे िािते या आकलनावि घिातील वाताविि प्रचंि प्रभाव टाकते. यामुळे त्यांना स्वसंकल्पनेची बांधिी किण्यास मदत होते आणि ते त्याला समािाला तोंि देण्यास तयाि किते. मुलासाठी ज्ञान णमळवण्याची पणहली पायिी म्हििे िेव्हा मूल हे त्याच्या आई वणिल आणि इति कौटुंणबक सदस्याबिोबि संवाद साधायला सुरुवात किते. णवकासाच्या सुिवातीच्या वषाभत मुलाचे वतभन हे घिगुती वातावििाने सुधािले िाते व प्रभाणवत होते. मुलांचे संगोपन हे त्यांचे आईविील, आिी आिोबा णकंवा इति संगोपनकते यांच्या द्वािा होत असले तिीही त्यांना आिोग्यवान कायभकािी व्यक्ती म्हिून णवकणसत किण्यास मुलभूत प्रेम, काळिी आणि सौिन्यशीलतेची गिि असते कौटुंणबक वाताविि हे साहाय्यभूत णकंवा तिावपूिभ असू शकते. िि ते साहाय्यभूत उदाि आणि समांग असेल ति मूल सामान्यपिे वाढते. असाहाय्यपूिभ व तनावपूिभ घिगुती वातावििात णकंवा दुभंगलेल्या कुटुंबात णकंवा पालक णनषकाळिी असतील ति ते मुल अणतशय कमी प्रतीच्या सामाणिक कौशल्य असलेले व्यक्ती म्हिून वाढू शकते आणि त्याला इति लोकांसोबत संबंध णनमाभि किताना कणठनाई येते म्हिूनच ते एक अस्वस्थ व्यक्ती सािखे असते. ८] सांÖकृितक आिण सामािजक ÿभाव संस्कृती ही एक छनी संज्ञा असून ती अश्या प्रवृत्ती मुल्ये आणि णवश्वासाची पद्धत सामावते िी एका णपढीकिून दुसच्या णपणढकिे पाठवली िातात. ती मागील मानवी मनाचे उत्पादन असून भणवषयाचे आकािकणतभ सुद्धा आहे. मुलाचा णवकास हा फक्त कुटुंबच नव्हे ति समाि व त्याची संस्कृती याद्वािे सुदधा प्रभाणवत होतो. सामाणिकीकििाच्या प्रणक्रयेतून मूल हे सवयी, णवश्वास, वृत्ती, कौशल्ये, अनुमानाची मानके आणि मूल्य पद्धती णशकते. मुलाच्या सामाणिकीकििाची प्रणक्रया ही समािाची संस्कृती, रुढी आणि पिंपिा याद्वािा घिून येते. उदा. एखादयाला अणभवादन कििे हा एक णचिपरिणचत अनुभव आहे पिंतु वतभन णवषयक अनुभव हे वेगवेगळया संस्कृतीत वेगवेगळे असतात. भाितीय संस्कृतीत लोक इतिांना नमस्काि म्हिून हात िोिून णकंवा पाया पिून अणभवादन कितात. पिंतु पाश्चात्य संस्कृतीत लोक हस्ताआंदोलन करून णकंवा मुका घेऊन णकंवा हॅलो म्हिून णकंवा एकमेकांना णमठी मारून अणभवादन कितात. ९] भौगोिलक ÿभाव तुमची मुली कशी बनतील यावि तुम्ही कुठे िाहतात याचा सुद्धा खूप प्रभाव असतो. ते िात असलेली शाळा, त्यांचे शेिािी, समािाद्वािा प्रदान केल्या केलेल्या संधी आणि त्यांची णमत्रमंिळी ही काही सामाणिक घटक आहे िे एका मुलाच्या णवकासावि परििाम कितात. बागबणगचे, वाचनालय, गट कृतीसाठी समािकेंद्री आणि णक्रिासुणवधा असलेल्या समृद्ध समािात िाहिे हे मुलाचे कौशल्य बुणद्धमत्ता आणि वतभनाच्या णवकासात महत्वाची भूणमका पाि पाितात. रुणचहीन समािातील लोक हे मुलांना बाहेि िास्त िावू न देता घिातच णव्हिीओ गेम खेळायची सक्ती करू munotes.in

Page 43

वाढ आणि णवकास
43 शकतात. एखादया णठकािचे हवामान हे सुद्धा शारििीक लय, अॅलिी आणि इति आिोग्य परिणस्थतीच्या स्वरूपात मुलांवि परििाम करू शकते. १०] अÅययन आिण सबलीकरण अध्ययनात शालेय णशक्षिापेक्षा बिेच काही सामावते त्यांचा संबंध मुलाला मानणसक दृष्ट्या, बौणद्धक दृष्ट्या, भावणनक दृष्ट्या आणि सामाणिक दृष्ट्या मिबूत किण्याशी आहे. प्रत्येक मुलािवळ काही णवणशष्ट क्षमता असतात ज्यांचा योग्य णशक्षि व प्रणशक्षिाद्वािे णवकास व संगोधन केले िािे गििेचे आहे म्हिून पणहली आणि सवाभत महत्वाची पायिी म्हििे मुलाच्या क्षमता ओळखिे आणि त्यापुढची पायिी म्हििे त्यांच्या णवकासासाठी पुिेश्या संधी पुिणविे. अश्या प्रकािे पुिेसे णशक्षि व प्रणशक्षिाचा मानवी णवकासावि प्रभाव आहे. सबलीकिि हा अध्ययनाचा एक घटक आहे ज्यामध्ये णशकलेल्या पाठाच्या मिबुतीकििासाठी एखादी कृती णकंवा स्वाध्याय हा पुन्हा पुन्हा केला िातो आणि परिषकृत णकला िातो. एक उदाहिि म्हििे संगीत वाद्य वािविे; मुले ते वाद्य वािवण्याचा सिाव कितात तसे ते अणधकाअचूक चांगल्या प्रकािे वािवू शकतात. म्हिूनच णशकवला गेलेला एखादया पटिाची योग्य णनषकषभ णमळेपयंत पुनिावृत्ती केली िायला हवी. णनसगभ ििी मुलांच्या वाढ व णवकासात बिेच योगदान देत असला तिीही संगोपन खूप काही योगदान देते. यातील काही घटक हे णनयंत्रि योग्य नसू शकतात. पिंतु तेथे बऱ्याच गोष्टी आहेत ज्या तुम्ही तुमच्या मुलासाठी नक्कीच करू शकतात. यामध्ये तुम्ही तुमच्या मुलाला दििोन पुिेशी णवश्रांती णमळते आहे णक नाही याची खात्री किायलाच हवी कािि त्याचा णवकास हा त्याला णमळत असलेल्या झोपेच्या प्रमािावि खूपच अवलंबून आहे. मुलाच्या पोषि णवषयक आणि व्यायाम णवषयक पातळीकिे बािकाईने लक्ष द्या कािि या गोष्टीसुद्धा मुलाची सुसमयी व आिोग्यदायी वाढ व णवकासाला वाढवण्यात महत्वाची भूणमका बिावतात. ३.४ िवकासाचे टÈपे मुले बाल्यावस्थेपासून तरूि प्रौढावस्थेपयभन्त वाढताना णवकासाच्या णभन्न कालावधीतून िातात. काय घिते आणि साधािितः या सुधाििा केव्हा घिून येतात हे िनुकीय दृष्टीने ठिणवले िाते. तथाणप पयाभवििीय परिणस्थती आणि त्या पयाभवििातील महत्वाच्या व्यक्तींशी देवाि-घेवाि याचा प्रत्येक णवकासात्मक घटनेपासून प्रत्येक मुलाना कसा फायदा होतो यावि खूपच प्रभाव असतो. प्रत्येक णवकासाच्या अवस्थेची स्वतःची वैणशष्ट्ये असतात. मानसशास्त्रज्ञांनी मानवी िीवनाला टप्पे णकंवा कालखंिात णवभागलेले आहेत आणि या प्रत्येक गोष्टीत अपेणक्षले िािािे णवणशष्ट बदल ओळखले आहे. एका अवस्थेपासून दूसिी पयंतचे बदल हे अनाचक न होता हळूहळू होतात. णवकासाच्या प्रत्येक अवस्थेला णदला गेलेला वयोगट हा सवभसाधाििपिे पुढील तक्ता क्रमांक १ मध्ये णदल्याप्रमािे आहे munotes.in

Page 44

शैक्षणिक मानसशास्त्र
44 तĉा १.०: िवकासाचे टÈपे वयोगट
(वय) णवकासाचा
टप्पा प्रत्येक टप्प्याचे विभन िन्मापासून
दोन बाल्यावस्था िन्मापासून दोन आठवि्यापयंतच्या टप्याला नविात
म्हटले िाते. बालपि ही अवस्था िलद वाढ व णवकासाची
आहे. यात शिीिप्रमािात बदल णदसून येतात आणि
बौणद्धक वाढ णदसून येते. २ ते ६
सुिवातीचे
(पूवभ) बालपि हा शाळापूवभ कालावधी आहे. याला टोळीपूवभ कालखंि
सुद्धा म्हटले िाते. या टप्प्यात मुल त्याच्या पयाभवििावि
णनयंत्रि णमळते. याअवस्थेत सामाणिक तििोि णदसून
येते. ६ ते १२ नंतिचे
(उत्ति)
बालपि हे प्राथणमक शालेय वय आहे. यात मुलाने प्राथणमक
स्वरूपाचे ज्ञान संपाणदत कििे अपेणक्षत आहे. िे प्रौढ
िीवनाच्या यशस्वी तििोिीसाठी अत्यावश्यक सम िले
िाते. या णवकासाच्या अवस्थेत णवणवध अत्यावश्यक
कौशल्ये णशकली िातात. १२ ते १८ पौगंिावस्था
(णकशोिावस्था)
हा शारििीक बदलाचा कालावधी आहे. णवकासाच्या या
टप्प्यात लैंणगक परिपक्वता णदसून येते. स्वत:च्या तसेच
णवणवध णलंगाच्या णमत्रमंिळींशी असलेल्या तीव्र व्यणक्तगत
संवादाचा सुदधा हा कालावधी आहे. १८ ते ४० सुिवातीची
(तरुि)
प्रौढावस्था प्रौढावस्थेच्या िबाबदािीत व्यवसायाची / िीवनसाथीची
णनवि यासािखे महत्वपूिभ णनिभय समाणवष्ट होतात. तरुि
प्रौढावस्था ही ध्येय आणि महत्वकांक्षा णनणश्चत किण्याने
सुरू होते. ४० ते ६० मध्य
प्रौढावस्था णतशीमध्ये णस्थिावल्यानंति आणि मूलभूत टप्प्यात िीवन
िगल्यानंति एक व्यक्तीला चाळीशीत उखिले िाण्याची व
असमाधानाची िािीव व्हायला सुिवात होते. शारििीक
घसिि ही सुिकुत्या पििे, पोट सुटिे आणि केस पांढिे व
पातळ होने यास्वरूपात णदसायला सुिवात होते. त्या
बदलांना मद्ध्य िीवन संक्रमि, मध्यवयीन बंि, मद्ध्य
कािणकदभ संकट णकंवा मध्यवयीन मंदी असे सुदधा
बऱ्याचदा संबोधले िाते. ६०च्या वि नंतिची
प्रौढावस्था वय वाढण्याची प्रणक्रया ही चैतन्याचा ऱ्हास घिवून आिते.
वयोवृद्ध व्यक्ती या त्यांचे आिोग्य व मृत्यु बाबत िास्त
णचंणतत असतात. ते िॉक्टिांना वािंवाि भेट देतात.
णनवृत्तीचा वयोवृद्धांवि वाईट प्रभाव पितो. ते हळूहळू
िीवनातील अथभपुिभतेची भावना गमावू लागतात ति काही
समािसेवा मध्ये आवि णवकणसत कितात आणि त्यांचा
वेळ हा आणथभक णनयोिन, वाचन, पयभटन व धाणमभक
स्थळांना भेटी देिे, प्रवास आणि णनसगाभचा आनंद
लुटण्यात व्यणतत कितात. munotes.in

Page 45

वाढ आणि णवकास
45 ३.५ मुले व िकशोरवयीन मुलांची िवकासाची वैिशĶ्ये मुले व णकशोवशीन मुलांमधील वाढ व णवकासाचा दि हा वेगवेगळा असतो. प्रत्येक व्यक्ती ही णभन्न व्यक्तीमत्वासह एकमेव णद्वणतय अशी िन्माला येते आणि णवणवध िीवन अनुभवांना सामोिे िाते. या काििास्तव, एखादे णवणशष्ट मुल णकंवा णकशोि / णकशोिी हे णवकासाच्या भाषेत कोठे आहेत याचे वय हे एकच णचन्ह नाही. णवकासाचे वेगवेगळे पैलू हे पुढीलप्रमािे  णवकासाचे पैलू  शारििीक णवकास  आकलन णवषयक णवकास  भावणनक णवकास  सामाणिक णवकास २.५.१ शाåररीक िवकास (पैलू ) शारििीक वाढ व णवकास हे फक्त शारििीक णवकासच नव्हे ति व्यक्तींमधील मानणसक प्रेिक बदलांचे सुद्धा विभन कितात. या मध्ये ििुकीय बांधिी, वांणशकता, कुळ, णलंग, पोषि व आहाि, व्यायाम, झोपेची तऱ्हा, तंबाखु, दारू व इति मादक पदाथाभचा वापि, तिाव व तिावपूिभ िीवनघटना, वातावििीय प्रदुषके आणि सामाणिक आणथभक दिाभ यांचा सामावेश होतो. अ) बाÐयावÖथा बाल्यावस्थेत शारििीक णवकास हा अणतशय िलद असतो. िन्माच्यावेळेस बाळ हे अठिा ते वीस इंच लांब व तीन णकलो विनाचे असते. एक वषाभने ते तीन पटीने वाढते. िेव्हा ते दोन वषाभचे होते तेव्हा त्याची लांबी तेहतीस इंचापयंत िाते. िन्माच्या वेळेस मेंदू हा अंणतम णवकणसत विनाच्या िवळिवळ पाव पट असतो. पाय आणि धि हळूहळू लांब होते. हातांची लांबी आणि स्नायूंचा वापि यात लक्षिीय वाढ णदसून येते. मुलाच्या पणहल्या नऊ मणहन्याचा कालावधी हा िलद वाढीचा असतो. पणहल्या दोन मणहन्यात एक बाळ हे शिीिाच्या ठेविीतील बदल दशभणवते. ते सात मणहन्याने बसायला लागते, दहा मणहन्याचे िांगायला लागते, तेिा मणहन्याचे एकटे उभे िाहायला लागते आणि तेिा ते पंधिा मणहन्यात चालायला लागते, हा णवकास समीपस्थ दूि क्रम अनुसितो. सहा मणहन्या पयंत दुधाचे दात येतात. ब) सुŁवातीची बालवण अवÖथा सुरुवातीची बालपि अवस्था ही दोन णकंवा तीन वषाभ पासुन सहा णकंवा सात वषाभपयंत कालखंि व्यापते. आधीच्या अवस्थेच्या तुलनेत या अवस्थेत वाढीचा दि हा कमी असतो. सहा वषांचे असताना मूल हे ४३ ते ४५ इंच उंच बनते, मुले ही मुलींपेक्षा थोिी मोठी आढळतात, शिीिाचे प्रमाि बदलते, आणि िोकेही कमी वेगाने वाढते. हात आणि पाय सुद्धा मोठे वाढतात. स्नायू अणधक मोठे व मिबूत होतात. या अवस्थेत हाताची कौशल्य िसे केस णवंचििे, अंघोळ कििे आणि munotes.in

Page 46

शैक्षणिक मानसशास्त्र
46 चांगल्या प्रसाधनगृह सवयी या स्थाणपत होतात. या अवस्थेत मुलं णचत्र काढू शकते, लंगिी घालने, दोिी-उि्या खेळिे,उि्या माििे, धाविे, चढिे आणि नृत्य कििे णशकते. सहा वषाभच्या कालावधीत एका मुलासाठी एक प्रमुख णवकासात्मक कायभ म्हििे ते णलंग ओळखायला णशकते. पयाभविि हा शणक्तशाली घटक आहे िो मुलांमध्ये णलंग ओळखण्याच्या क्षमतेला आकाि देण्यास मदत कितो. क] नंतरची बालपण अवÖथा : नंतिच्या बालपन कालावधीत (६ ते १२ वषीय वय) शारििीक वाढ ही सुिवातीला मंद असते आणि त्यानंति ती वेग पकिते. बाह आणि पाय िलद गतीने वाढतात आणि उंच व बारिक णदसते. तो त्याचे दुधाचे दात गमावतो आणि कायमस्वरूपी दात येतात. ज्ञानेद्रीये स्नायू आणि मेंदू हे कमी-अणधक परिपक्व होतात या अवस्थेत मुलांचे एकूि स्वरूपच बदलते. मुले ही मुलींपेक्षा थोिी अणधक उंच असतात. या अवस्थेत णलंग फिक णदसू लागतो. मुलांची प्रेिक कौशल्यांसाठी गिि असलेल्या ताकद, वेग आणि समन्वयातीलवाढ चालू असते. तो झािे, णभंती इत्यादी चढतो. मूल हे त्याच्या हातपायांच्या हालचालींवि पूिभ णनयंत्रि णमळवते. णक्रयाशील असल्याने आणि खेळात सहभाग घेण्याने मुलाला त्याची स्वतः णवषयीची संकल्पना णवकणसत किण्यास मदत होते. त्याची इष्टता, णकंमत आणि दिाभ याणवषयीचा अणभप्राय त्याला इति लोकांकिून णमळतो. उ) िकशोर अवÖथा: बालपि ते प्रौढवस्थेतील संक्रमि काळाला णकशोि अवस्था म्हटले िाते. ही णवकासाची एक णनिाभयक अवस्था आहे. भाितीय परिणस्थतीत णकशोि अवस्थेचा कालावधी हा १२-१३ ते १८-२१ वषे असा बदलता असू शकतो. ए. टी. ििणसल्ि णकशोि अवस्थेची व्याख्या पुढीलप्रमािे कितात, “असा काही वषांचा कालखंि ज्यात मुले आणि मुली बाल्यावस्थेकिून प्रौढावस्थेकिे िातात". िैणवक, शारििीक, सामाणिक, बौणद्धक, नैणतक इत्याणद सवभ प्रकािचे बदल णवकासाच्या या अवस्थेत घिून येतात. णकशोि अवस्थेच्या सुिवातीच्या कालावधीत विन आणि उंची िलद वाढ घिून येते. मुलींच्या सतिा वषाभपयंत आणि मुलांमध्ये अठिा वषाभपयंत, त्यातली बहुसंख्य ही त्यांच्या अंणतम उंचीच्या अठ्ठयािव टक्क्यांपयंत पोहचलेली असतात. या अवस्थेदिम्यान णलंग फिक हे अगदी ठळकपिे णदसून येतात. प्राथणमक आणि दुय्यम, लैणगक वैणशष्ट्ये णदसायला लागतात. लैंणगक णवकास हे णकशोि अवस्थेचे सवाभत एकमेव असे वैणशष्ट्य आहे. मुले आणि मुली या णवरुद्ध णलंगाकिे आकणषभले िातात. ३.५.२ आकलन िवषयक िवकास आकलन क्षमता ही वयासोबत णकंवा णवकासाच्या वेगवेगळया अवस्थेत वाढते व परिपक्व होते यात लक्ष देिे िािने, णनरिक्षि कििे, स्मििे, कल्पना कििे, णवचाि कििे, समस्या सोिणविे आणि बुद्धीमत्ता तसेच भाषेची वाढ या क्षमताचा समावेश होतो. munotes.in

Page 47

वाढ आणि णवकास
47 अ) बाÐयावÖथा बाल्यावस्थेतील मूल हे प्रकाश, ध्वनी, आणि तापमानाला (बाय उद्दीपने) प्रणतसाद देिे सुरू किते. या वयात हे नक्कल करू शकते, भेदभाव करू शकते आणि काही प्रमािात वस्तू ओळखू शकते. एक स्वीस मानसशास्रज्ञ िीन पीगेट या अवस्थेला णवकासाची संवेदीप्रेिक अवस्था म्हिून संबोधतात िी िीवनाचे पणहले १८ मणहने व्यापते ते मूल आकािमान, आकृती, स्वरूप आणि िंग या संवेदना प्राप्त किते. ते मूल गोष्टी,खेळ, नक्कल आणि हातळण्याद्वािे णशकते. ते परिचीत आणि अपरिचीत व्यक्तींना ओळखण्याचे कौशल्य णवकसीत किते. तसेच ते मूल वास्तव आणि कल्पना यामधील फिक समिून घेण्यास उपयशी ठिते. ते बहुधा त्याच्या आई वणिलांना पेचात टाकिािे प्रश्न णवचािते िे त्यांचा णिज्ञासूपिा दशभणवते. ब) सुŁवातीचे बालपण : या अवस्थेत मुलाचा त्याचा पयाभवििाशी असलेला संबंध हळू हळू वाढतो आणि तो गोष्टी शोधायला सुरुवात कितो. या णठकािी णवचािला िािािा प्रश्न बहुधा हा ‘का' असतो. ते मूल सवभसाधािि बुद्धीमत्ता, िाि स्मिि शक्ती, अध्ययन, समस्याणनिाकिि आणि भाषेचा णवकास किते. िीन पीगेट यांनी या अवस्थेचे नामकिि कृतीपूवभ अवस्था असे केले आहे िी १ १/२ वषभ ते ६ वषभ वयोगट सामावते. या अवस्थेत भाषेचा णवकास घिून येतो आणि मूल बोलायला समथभ होते आणि साध्या कल्पना तयाि किते. पिंतु त्याच्यासाठी कृतीची व्युत्क्रमिीयता समिून घेिे कठीि असते उदा० िि एका उंच, अरुंद पेल्यामधील असलेले पािी एक छोट्या रुंद पेल्यात ओतले ति ते मूल अनुमान काढते की पसिट पेल्यात ओतलेल्या पाण्यापेक्षा अरुंद पेल्यातील पािी िास्त होते. क) नंतरचे बालपण: नंतिचे बालपि हे मानणसक णवकासा द्वािे ओळखले िाते. मूल अणधक णिज्ञासू बनते िे त्याची वैचािीक क्षमता दशभणवते. णवचाि कििे व कल्पना कििे ही याची मुख्य वैणशष्ट्ये आहे पीगेट यांच्या दृष्टीकोनानुसाि ही अवस्था ठोस कृतीची आहे िी ७ ते ११ वषाभचा कालावधी व्यापते. या अवस्थेत मूल हे त्याच्या द्वािा संपादीत आशयांसाठी वणगभकििाची पध्दत कशाप्रकािे योिवी हे णशकते. मूल हे कायभकािि आणि परििाम संबंध समिून घेण्यास सक्षम बनते. या अवस्थेतील मूल हे लांबी अंति वेळ क्षेत्रफळ आणि आकािमान या संकल्पना अणधक चांगल्या प्रकािे णवकसीत किते. आकलन, स्मििशक्ती, कायभकािि भाव, लक्ष देिे आणि भेदभाव कििे अशा क्षमता या बऱ्याच प्रमािात णवकसीत केल्या िातात. ते मूल आता शब्द संपदेच्या समृद्ध साठयाने सुसज्ि बनते मुलाचे बोलिे हे अणधका अणधक समािशील आणि संवादशील बनते. या अवस्थेत मूल हे सृिनशील आणि फलदायी कायभ पाि पािण्यातील आवि णवकसीत किते. ड) िकशोरावÖथा : या अवस्थेत मूल बौणद्धक परिपक्वता प्राप्त किते. परिपक्वता, अनुभव, णशक्षि आणि प्रणशक्षि यामध्ये अन्योन्य णक्रयेने बौणद्धक परिपक्वता घिून येते. स्मििशक्ती व कल्पनाशक्ती ही बऱ्याच प्रमािात वाढते. णकशोिवयीन मूल हे कुठल्याही कृतीवि munotes.in

Page 48

शैक्षणिक मानसशास्त्र
48 णदघभकाळ पयंत एकाग्र होऊ शकते. तसेच ते मूल णनिभय घेण्याची क्षमता णवकसीत किते. पीगेट यांच्यानुसाि या अवस्थेला औपचारिक कृतींची अवस्था असे म्हटले िाते िी १२ ते १५ वषाभचा कालावधी सामावते. या अवस्थेतील मुले ही त्यांच्या स्वतःच्या निीकच्या िगाच्या पलीकिील णवचाि कििे व कायभकाििभाव शोधण्याची क्षमता प्राप्त किते. मूल त्याच्या स्वतःच्या क्षमता सोिणवण्यासाठी औपचारिक तकभ लावते आणि त्यांना अणधक पद्धतशीिपिे हाताळते. णकशोिवयीन मुले ही वैज्ञाणनक पाठपुिावा किण्यात रुची घेतात. णकशोि वयाच्या शेवटी एक व्यक्ती ही पूिभ प्रौढ िीवनासाठी एक पूिभ मानणसक तयािी किते. ३.५.३ भाविनक िवकास (पैलू) इमोशन ( भावना) ही सज्ञा लॅणटन सज्ञा ‘इमोव्हि’ पासून घेतलेली आहे. ज्याचा अथभ हलवण्यासाठी ढवळिे, आंदोलन कििे. म्हिूनच इमोशन ( भावना) म्हििे आंदोलनाची णस्थती. िेव्हा आपि सांगतो, घाबितो, आनंणदत होतो तेव्हा आपल्याला ढवळल्या सािखे णकंवा उत्साहीत झाल्यासािखे वाटते. मानवी िीवनाच्या णवणवध टप्प्यांवि वेगवेगळया भावणनक णवकास घिून येतो. यामध्ये मुल/ तरुि व्यक्तीतील बदला सािख्या घटनांना भावणनक प्रणतसाद, भावना णवकणसत कििे, त्यांच्या भावना िािून घेिे व त्या योग्य िीतीने व्यक्त कििे सामावते. अ) बाÐयावÖथा : िन्मल्याबिोबि मुले णवणवध वेगवेगळया भावना दशभणवतात. त्याचा भावणनक प्रणतसाद हा णवस्तृत व ढोबळ असतो. तो वैणशष्टपूिभ प्रणतसाद िसे िाग, भीती व प्रेम दशभवू शकत नाही. तथाणप दोन वषाभपयंत भावनांचे णवभेदन सुस्पष्ट होते. वॅटसन म्हितात की भीती, िाग व प्रेमाच्या भावना या अगदी लहान बालकास सुद्धा ओळखले िाऊ शकतात. मुलं काही आठवि्यांचे झाले णकती त्यांचा आनंद व समाधानाच्या भावनांना अणभव्यक्त किण्यासाठी हसायला व ििायला सुरुवात किते. ब) सुŁवातीचे बालपण: मूल िसे वाढते तशी मुलाची भावणनक अणभव्यक्ती ही परिषकृत होते. ते अणधक णनणश्चत बनते व तीव्रतेत वाढ दशभवते. त्याच्या आविी, आविी-णनविी व भीती या अणधक तीव्र बनतात. येथे णिज्ञासूपिा व चौकसपिा ही वैणशष्ट्यपूिभ लक्षिे आहेत. तेव्हा मुलाच्या प्रश् नांना उत्ति णदले िाते तेव्हा ती समाधानी भासते. वयातील वाढ व परिपक्वते सोबत खळबळिनक भावणनक प्रणतसाद हे आता दबलेल्या स्वरूपात व्यक्त होतात. मुलांमधील सुरुवातीला भीतीही वैणशष्टपूिभ नसून सवभसाधािि असते. िशी मुले वाढतात तसे भीतीचे प्रणतसाद हे अणधकाणधक वैणशष्ट्यपूिभ बनतात. मुले त्यांना घाबििाऱ्या परिणस्थती ना टाळण्यास त्यांच्यापासून दूि िाऊन त्यांची भीती दशभणवतात. मुलािवळ नसलेल्या गोष्टी ज्याच्या िवळ असतात त्याच्या प्रती ते मुल मत्सि भाव सुद्धा दशभणवते. munotes.in

Page 49

वाढ आणि णवकास
49 क) नंतरचे बालपण: या अवस्थेत, मुलाचे भावणनक वतभन हे तकभसंगत अणभव्यक्ती द्वािे मागभदणशभत केले िाते. प्रेम, द्वेष आणि भीतीच्या तीव्र भावनांचा त्याचा अनुभव हा दीघभकाळ णटकतो. ते त्याच्या भावनांवि णनयंत्रि णमळणवण्यास समथभ होते. या अवस्थेत आश्चयाभची भावना ही विचढ असते. त्याच्या आविी णवरुद्ध काही ही गेले तिी ते संताप दशभवते. संताप हा अबोला धिण्याच्या पद्धतीतून व्यक्त होतो. या अवस्थेत मुले ज्यांच्यावि प्रेम कितात त्यांच्या सोबतीला आनंद लुटतात. या अवस्थेत आनंद, प्रेम, णिज्ञासू पिा,दुःख आणि आपुलकी णदसून येतात. ड) िकशोरावÖथा: णकशोिावस्थेचा कालावधी हा घि शाळा आणि समाि या तीन बदलत्या भूणमकेमुळे अती भावणनक ते द्वािे णचन्हांणकत केला िातो. घिातील प्रणतकूल संबंधांमुळे असे घिते. बहुतांश परिणस्थतीत आई विील आणि णशक्षक णकशोिावस्थेतील अती भावणनकतेला िबाबदाि असतात. कािि ते त्यांच्या मुलांना णकशोिावस्थेच्या समस्यांना तोंि देण्यास तयाि कित नाहीत. िेव्हा मूल हे णकशोि बनते, समाि आणि आई-विील हे त्याच्याकिून एका प्रौढाप्रमािे णवचाि किण्याची व कृती किण्याची अपेक्षा ठेवतात. ज्यासाठी ते मूल शािीरिक दृष्ट्या आणि बौणद्धक दृष्ट्या परिपक्व नसतात. णकशोिावस्थेत णविोधी णलंगाच्या सदस्या प्रणत आकषभि असते पिंतु तो / ती अचूक सामाणिक वतभन समिण्यास, णविोधी णलंगाच्या सदस्या प्रणत मैत्री कशी किावी हे समिण्यास असमथभ असतात. ज्यामुळे त्यांच्यात भावणनक तिाव णनमाभि होतो. त्यांचे समवयस्क आणि कौटुंणबक सदस्य िे त्यांना समिून घेण्यास अपयशी ठितात. त्यांच्याशी या मुलांचे भांिि होते. शाळेतील अपयशाने णकशोिावस्थेतील मुलांमध्ये भावणनक अिथळा णनमाभि होतो. व्यवसाणयक समस्यासुद्धा भावणनक अस्वस्थता णनमाभि कितात. ३.५.४ सामािजक िवकास (पैलू ) गॅिेट सामाणिक णवकासाच्या सणक्रयेचे विभन “नैणवक व्यक्तीचे मानवी व्यक्तीत रूपांतिि” असे कितात. सामाणिक णवकास हा णवकासाच्या शािीरिक, मानणसक आणि भावणनक पैलूंशी घणनष्ठ रित्या िुळलेला आहे. सामाणिक णवकासाची व्याख्या हिलॉक यांनी पुढीलप्रमािे केली आहे, “सामाणिक णवकास म्हििे सामाणिक संबंधांमधील परिपक्वता गाठिे.” इतिांसोबत यशस्वीरित्या सुसंवादासाठी आवश्यक असलेले ज्ञान आणि कौशल्ये प्राप्त किण्याची णक्रया आहे. िन्माच्यावेळेस मूल हे ना सामाणिक असते ना असामाणिक असते. िेव्हा मूल वाढते तेव्हा ते काही सामाणिक वतभन णवकणसत किते. िे त्याला स्वीकािाहभ सामाणिक व्यक्ती बनवते. एखाद्या व्यक्तीचे सामाणिक आणि भावणनक वतभन हे इतक्या घणनष्ठपिे एकमेकांत गुंफलेले आहे की मूलतः भवणनक प्रणतसाद म्हिून गिल्या िािाऱ्या मत्सि, लािाळूपिा, आपुलकी आणि सहानुभूतीच्या भावनांना वतभनाचे सामाणिक स्वरूप म्हिून सुद्धा गिले िावू शकते. munotes.in

Page 50

शैक्षणिक मानसशास्त्र
50 अ) बाÐयावÖथा सुरुवातीच्या काही मणहन्यात मुली त्याच्या सामाणिक वातावििातील व्यक्तींसोबत िसे आई, बाबा, आिी, आणि त्याची काळिी कििािे वणिलधािी मंिळी, सामाणिक संबंध प्रस्थाणपत किायला सुरुवात किते. िे त्याच्या समाधानाच्या भावनेला उद्दीणपत कितात अशा व्यक्तींबाबत ते िागरूक बनते. ते मूल लवकिच त्याची आई आणि इति व्यक्ती यांच्यामध्ये फिक किायला णशकते णिवनात सुरुवातीला सुरू होिािे सामाणिक प्रणतसाद हे णस्मत हास्य व हास्य या स्वरूपात होत असते. पणहल्या वषाभच्या दुसऱ्या अधभकाल खंिात हे अपरिणचत व्यक्तीसोबत नकािात्मक प्रणतसाद दशभणवते. या कालावधीत मूल हे प्रत्येक णवनंतीला (बहुतांश वेळा)' नाही' अशा प्रणतसादासह नकािात्मक प्रवृत्ती दशभणवते. या अवस्थेतील मुलािवळ खूप साऱ्या कल्पना िम्यता असण्याची शक्यता असते. ब] सुरवातीचे बालपण: या कालावधीत मुलाला बहुधा एक णकंवा दोन णमत्र असतात ज्यांना ते ओळखीतील व त्यांच्या सोबत ते थोि्यावेळ खेळते. हे लहान मूल त्याच्या शेिािच्या त्याच्यात वयाचे सवंगिी णनविते. िे त्याला मैत्रीपूिभ साथ देतील त्यांना तो णमत्र म्हिून णनवितो. या अवस्थेतील मूल हे बऱ्याचदा भांििे व झगड़े किते. णबकट अवस्थेत इतिांना मदत करून ते त्याची सहानुभूती दशभवते. त्याला ओळख आणि कौतुकाची गिि असते. त्याला मोठ्यांच्या मान्यतेची गिि असते . त्याला दुलभणक्षले िाण्याची भावना त्याला लोकांचे लक्ष वेधण्याच्या आशेने ज्याची त्याला लालसा असते, खोिकि बनवते. क) नंतरचे बालपण या अवस्थेत मूल शाळेत प्रवेश किते आणि त्याला खूप सािे णमत्र हवे असतात. तो गटाने खेळल्या िािाऱ्या खेळ कृतींमध्ये रुची घेतो. त्याला त्याच्या स्वतःच्या वयाच्या आणि णलंगाच्या णमत्रमैणतिींच्या गटात िाहायला आविते. या अवस्थेत समवयस्क मान्यता ही मैत्रीच्या तीव्र इच्छेशी िोिली िाते. आणि ती सहकािी वतभनाकिे घेऊन िाते. आिूबािूच्या िगात काय पिते आहे. याबाबत ते ते मुल रुची घेते. याअवस्थेत ते अणधक बणहमुभख बनते. या अवस्थेत णमत्रांमधली भांििे सुद्धा सामान्य असतात. एक महत्वाचा णवकास िो या अवस्थेत पिून येतो तो म्हििे सुसंघणटत कृती आणि संणघक कायभ यातील वाढती अणभरूची आणि क्षमता होय. खेळ, णक्रिा आणि इति सामाणिक कृतींसाठी मंिळ णकंवा टोळी तयाि कितात. या टोळया मुले व मुलीं साठी वेगळया असतात. तथाणप असे गट हे तात्पुिती असतात. या अवस्थेत वेगवेगळे गुि िसे िबाबदािी घेिे, स्वणनयंत्रि, स्वावलंबन, आज्ञाथीपिा, णशस्त इत्यादी णवकणसत होतात. उ] िकशोरावÖथा णकशोिवयीन मुलांमध्ये िबिदस्त इमानदािी आणि समपभि असते. समवयस्कांचा गट आणि त्यांचे णनिभय यामुळे ते खूपच प्रभाणवत होतात. या अवस्थेत णकशोिवयीन मुले ही बऱ्याच सवयी, प्रवृत्ती, आदशभ आणि सामाणिक कौशल्ये संपाणदत कितात, सुरुवातीच्या णकशोिवयीन अवस्थेत एक घणनष्ठ णमत्र हा बहुधा त्याच णलंगाचा munotes.in

Page 51

वाढ आणि णवकास
51 सदस्य असतो. नंतिच्या णकशोिावस्थेच्या कालावधीत एखादी व्यक्ती ही बहुधा णवरुद्ध णलंगी सदÖया-सोबत मैत्री किण्याचा प्रयत्न किते. तथाणप काही संस्कृतीत याला मान्यता नाही आणि म्हिून आपल्याच णलंगातील मैत्री ही अणधक सामान्य असते. समवयस्कांची ओळख, वीिपूिा, देशभक्तीपि चेतनेची वाढ, त्याग आणि नेतृत्वाच्या भावनेचा णवकास ही णकशोिवयीन मुलांच्या सामाणिक णवकासाची काही महत्वाची वैणशष्ट्ये आहेत. ३.६ वाढ व िवकास सुखर करÁयात िश±काची भूिमका एकदाचे मुलाचे नाव शाळेत दाखल झाले की मुलाचे सवांगीि णवकास सुकि किण्यात णशक्षक व शाळेची महत्वपूिभ भूणमका असते. मुलामधील घिून येिाऱ्या शािीरिक व िैणवक बदलांची वास्तणवकता णशक्षकाने स्वीकािायला हवी आणि णवद्यार्थयांना स्वीकािायला लावायला हवी िेिेकरून होिािे संक्रमि कुठल्याही प्रकािचा मानसशास्त्रीय तोटा न होता अगदी सुिळीतपिे घिून येईल. संभाव्य िीवन परिणस्थतीशी पुिेशी तििोि किण्याच्या हेतूने शािीरिक, मानणसक आणि इति कायाभचे परििामक्षम समन्वय िेथे आहे अश्या आव्हानात्मक परिणस्थती णनमाभि किण्याची गिि ही णशक्षकाची आहे. णशक्षकाने याची खात्री करून घ्यायला हवी की परििामकािक आणि इष्ट प्रणतसाद हे णमळायला हवेत आणि अपरििामकािक आणि अणनष्ट प्रणतसाद टाळायला हवेत णकंवा लोप किायला हवेत. हे किण्याचा एक मागभ म्हििे परिणस्थतीची मांििी अश्या प्रकािे किावी की समाधान कििािे इष्ट प्रणतसाद णमळतील आणि चीि आििािे प्रणतसाद टाळले िातील. णवद्यार्थयांना स्वणदशा व स्वणनयंत्रिातील सकािात्मक प्रणशक्षि णदले िायला हवे, त्यांना मागभदशभन किताना पुढील मुद्दे लक्षात ठेवावे : णशक्षकांच्या देखिेखीअंतभगत स्वत: णवदयाथाभकिूनच णनयंत्रि व मागभदशभन यायलाच हवे. स्वणनयंत्रि आणि स्वणदशा यांना काणहही स्थान न देता कठोि, किक शक्तीचे आणि असहानुभूतीपूवभक णनयंत्रि आणि वतभनाच्या प्रत्येक तपशीलाचे णनयमन हे णवद्यार्थयांच्या मानणसक आिोग्य व िीवनांच्या घटनांच्या तििोिीला सहाय्यभूत नाही. णवदयार्थयाभच्या खळबळिनक कालावधीतील मागभ सुिणक्षत किण्यासाठी योग्य मागभदशभन उपचािांचा तकभसंगत बदल आणि स्वायत्तेची तत्वे ही णववेकाने वापिायला हवी. णकशोिवयीन अवस्थेच्या आसपास णवद्याथी हा शालेय णशक्षिाच्या उच्च स्तिावि पोहचतो. त्यांच्या भावणनक आणि सामाणिक गििा हाताळण्यासाठी एका णशक्षकाने पुिेश्या तयािीसह पुिेसे ज्ञान व कौशल्ये प्राप्त कििे गििेचे आहे. णशक्षकाने ही वस्तुणस्थती स्वीकािायला हवी की या अवस्थेतील णवद्याथी हा प्रस्थाणपत णनयम, तत्वे आणि अणधकािी मंिळ यांचे णवरुद्ध बंि करू शकतो. म्हिून णशक्षकांनी तुमचे णवद्याथी णवश्वासाने मूल्यांबाबत िे प्रश्न णवचाितील त्यांचे तकभसंगत स्पष्टीकिि प्रदान किण्याची तयािी ठेवायला हवी. या कालावधीत मुलांना योग्य कृती चा णनिभय घेण्यासाठी योग्य मागभदशभनाची गिि असते. त्यांना गोष्टी किण्यासाठी साहाय्यभूत णनदानाची गिि आहे िे त्यांना आत्मणवश्वास व स्वत:ची खात्री प्रदान किेल. णकशोिवयीन मुलांमधील मानणसक क्षमतेतील व्यणक्तगत फिकाची श्रेिी णवस्तृत आहे. णशक्षकाने वैणशष्ट्यपूिभ क्षमता आणि संपाणदत कामणगिीच्या munotes.in

Page 52

शैक्षणिक मानसशास्त्र
52 संदभाभत समांग गट किण्यासाठी वगीकििाची णवणशष्ट योिना वापििे गििेचे आहे. िेिेकरून अभ्यासक्रमणवषयक आणि सूचनात्मक गििा योग्यप्रकािे भागतील. अभ्यासांती असे णदसून आले की काही णवणशष्ट कायाभत णवद्यार्थयाभची कामणगिीही ही िेव्हा इति (णशक्षक) आिूबािूला असतात तेव्हा ती सुधािते. या घटनेला सामाणिक सुलणभकिि म्हटले िाते. तथाणप ही एक वैणश्वक घटना नाही, तिी सुद्धा काही अभ्यासाने असे दाखवले आहे की, िेव्हा एखादा णवद्याथी काही तिी नवीन हे प्रथमच णशकायचा प्रयत्न कितो तेव्हा दुसऱ्यांची हिेिी ही हाणनकािक असते. अश्या परिणस्थतीत णशक्षकाने परिणस्थती (वगाभला एक सामाणिक घटक धरून) आणि णवद्यार्थयांचे व्यणक्तमत्व गुि याचे मुल्यमापन किायला हवे. िेिेकरून णशक्षक मुलांचा वाढ व णवकास सुिळीत करू शकतील. ३.७ सारांश या युणनट मध्ये आपि मानवी वाढ व णवकासाची संकल्पना आणि आणि ते एकमेकांशी कसे संबंणधत आहे याचा अभ्यास केला आहे. मानवी णवकासाच्या णवणवध टप्प्यांवि चचाभ केली गेली आणि टप्प्यांची वैणशष्टे तपशीलवािपिे स्पष्ट केलेली आहे. णवकासाची तत्वे, त्यांचे महत्व आणि त्यांचा शास्त्रीयदृष्ट्या अभ्यास किण्याची गिि यावि चचाभ केलेली आहे. णकशोिावस्था हा बालपि व प्रौढावस्था मधील संक्रमिाचा काल आहे, िो णवणवध शािीरिक, आकलनणवषयक, भावणनक आणि सामाणिक बदलांसह येतो व ज्यामुळे खूपश्या समस्या उद्भवतात. या कालावधीत णकशोिवयीन मुले ही ना मुले असतात ना प्रौढ असतात. त्यांचा दिाभ हा संणदग्ध िाहतो. ही अवस्था णवकासाची एक महत्वपूिभ अवस्था आहे िेथे णशक्षकाची भूणमका अणतशय महत्वाची आहे. तसेच या युणनटमध्ये एक णशक्षक त्याच्या णवद्यार्थयाभला, त्या णवद्यार्थयाभच्या सकािात्मक रितीने वाढ व णवकास किण्यात कश्या प्रकािे मदत करू शकतो याचीही चचाभ केलेली आहे. ÖवाÅयाय वाढ व णवकास सोबतच घिून येतात हे तपशीलवािपिे स्पष्ट किा. णवकासाची तत्वे स्पष्ट किा. मुलाच्या णवकासावि परििाम कििाऱ्या णवणवध घटकांची यादी किा. संस्कृती व समाि हे मुलाच्या णवकासावि कश्या प्रकािे प्रभाव टाकतात? “णकशोिावस्था ही णवकासाची सवाभत महत्वपूिभ अवस्था आहे.” सकािि स्पष्ट किा एक णशक्षक म्हिून तुम्ही तुमच्या मुलांना सकािात्मक णवकासासाठी कशी मदत किाल? ३.८ संदभª Craig T Grace (१९८३): Human Development prentice Hall, INC, Englewood Cliffs New Jersey. Levinson, D.T., Darrow, C.N Klein, E.B., levinson, M.H & Mckee, B. (१९७८): The Seasons of a Man's Link, New Yook knopg. Sanden Vander W. Tames (१९८९): Human Development,Refred A knopg, INC. New York munotes.in

Page 53

वाढ आणि णवकास
53 Sheehy, G. (१९७४): Parsages: Predictable Crisis of Adult Life, New York, Dutton. Sprint hall, C. Richard and Sprint hall A. Norman (१९९०) : Educational Psychology, A Developmental Approach . Mc Graw Hill Publishing Company. New York. Wokrnan, B.B. (Ed), (१९.८२) Handbook of Developmental Psychology, Prentice Hall Englewood, Cliffs, N.J. वाढीव वाचन Celine “Difference Between Growth and Development in Psychology" Difference Between.net. March ३०, २०१३ . Marc Bornstein, Jerome kegan, Richard Lerner. (२०१९,February १९). Human Behaviour. Retrieved from Encyclopaedia Britannica: https://www.britannica.com/topic / human-behaviour N. Cameron & B. Begin (eds): Human Growth and Development, Second edition. ISBN ९७८-०-१२-३८३८८२-७,Dài:१०.१०१६ B९७८-०-१२-३९३८९२-७.००००२-७ Pratima Kumari Mishra, (n.d.). HUMAN GROWTH.AND DEVELOPMENT DEVELOPMENTAL PSYCHOLOGY MSW. Retrieved from https:// ddceutkal.ac.in /Syllabus/MSW/PAPER-३.pdf https://www.scribd.com/presentation/१२.८३२७०११/Development Shivangi. (n.d.), Growth and Development in a child / Psychology. Retrieved from Psychology Discussion: http://www.psychology discussion.net/ psychology / growth and development / growth-and -development -in-a-child- psychology / २४०१ Tripti. (n.d.). Principles of Human Growth and Development. Retrieved from Psychology Discussion: http://www.psychologydiscussion.net /educational-psychology / principles - of - human - -growth- and -development /१८१३  munotes.in

Page 54

शैक्षणिक मानसशास्त्र
54 ४ वाढ व िवकासावर पåरणाम करणारे घटक घटक रचना ४.१ अध्ययन उद्देश ४.२ व्यणिगत फरक ४.२.१ व्यणिगत फरकाची संकल्पना ४.२.२ व्यणिगत फरकाची कारिे ४.२.३ णिद्यार्थयााच्या आतील आणि णिदयार्थयाांमधील व्यणिगत फरक ४.२.४ शैक्षणिक पररिाम ४.३ अनुिंणशकता आणि पयाािरि ४.१ पयाािरिाची संकल्पना ४.२ अनुिंणशकतेची संकल्पना ४.३ अनुिंणशकता आणि पयाािरिाचे प्रासंणगक महत्ि ४.४ शैक्षणिक पररिाम ४.४ पररपक्िता ४.४.१ पररपक्ितेची संकल्पना ४.४.२ पररपक्ित्तेची िैणशष्ट्ये ४.४.३ णशक्षिातील प्रासंणगकता ४.५ सारांश ४.६ संदर्ा ४.१ अÅययन उĥेश हे यूणनट तुम्हाला व्यणिगत फरकाची संकल्पना, व्यणिगत फरकािर पररिाम करिारे घटक आणि िाढ ि णिकासािर पररिाम करिारे प्रमुख घटक म्हिून अनुिंणशकता ि पयाािरिाचा सखोल तपशील समजण्यास मदत करेल. पररपक्ितेची संकल्पना तपशीलिारपिे सांणगतलेली आहे. जेिेकरून हे स्पष्ट होईल की ती सुद्धा अशी एक प्रणिया आहे जी िाढ ि णिकासासोबत घडून येते. हे यूणनट अभ्यासल्यानंतर तुम्हाला पुढील गोष्टी शक्य होतील. व्यिीगत फरकाची संकल्पना समजिे. व्यिीगत फरकाची िैणशष्टये ठरणििे. णिदयार्थयााच्या आत आणि णिदयार्थयाांमधील अणस्तत्िात असलेल्या िैयणिक फरकांचे णिश्लेषि करिे. िाढ आणि णिकासािर पररिाम करिारे अनुिंणशक ि पयाािरिीय घटक यांचे सणिस्तर ििान करिे. व्यिीगत फरक ठरिण्यात ते बजाित असलेल्या र्ूणमकेचे महत्ि समजून घेिे. िाढ आणि णिकासाची सलग्नीत असलेली पररपक्ितेची प्रणिया समजून घेिे. munotes.in

Page 55

िाढ ि णिकासािर
पररिाम करिारे घटक
55 ४.२ Óयिĉगत फरक दोन व्यिी कधीही सारख्या असत नाही. मग ते िजन, उंची आणि ताकद असो की संपािदत कौशल्य णकंिा ज्ञान असो की बुद्धीमत्ता, र्ािणनकता, स्िर्ाि णकंिा नैणतकता असते. णिद्यार्थयाांमधील णिकास िेगिेगळ्या दराने, घडतो आणि यामुळे व्यिी व्यिीमध्ये तफाित म्हिजेच व्यणिगत फरक णनमााि होतो. हे फरक पररिामिाचक फरक णकंिा गुिात्मक असू शकतात. काही मुले इतरांच्या तुलनेने अणधक जोमाने िाढतात. शालेयपूिा िगा व्यिस्थेतील मुलांसाठी व्यणिमत्ि, बुद्धीमत्ता, स्िर्ाि संपाणदत ज्ञान आणि शारररीक घटक, जसे िजन आणि उंची यामधील फरक लक्षात घेण्याजोगे असतात आणि ते फार मोठी तफाित दशाणितात. या व्यितररि त्यांच्यात जातीय आणि लैंणगक णिकासात्मक फरक सुद्धा असतात. म्हिून िैयणिक फरक ज्यािर एका मुलाची तुलना दुसऱ्याशी केली जाते त्याचा आशय समजून घेिे अत्यािश्यक आहे. व्यणिगत फरक समजून घेिे हे मुलांमधील सामान्य बदल तसेच टोकाचे फरक ओळखण्यासाठी फि पायाच प्रदान करते असे नाही तर. णिशेष गरज असलेल्या मुलांना ओळखण्यात सुद्धा मदत करते. सामान्यपिे व्यणिगत फरकाची संकल्पना समजून घेिे हे व्यणिंमधील णिणिध णिकासात्मक टप्प्यांची पररचयता िाढणिण्यास मदत करेल. ४.२.१ Óयिĉगत फरकाची संकÐपना णिणिध मानसशास्त्रज्ञ आणि संशोधक णिद्वानांनी व्यणिगत फरकाची व्याख्या केलेली आहे. त्यातील काही व्याख्या पुढील प्रमािे : ओसबॉनª नुसार, "व्यणिगत फरक म्हिजे व्यिी व्यिींमधील णर्न्नता जी त्यांना एकमेकांपासून िेगळी ठरिते. हे ते फरक दशाणिते जे त्यांच्या समग्रतेत एक व्यिीला दुसऱ्या पासून िेगळे दशाणिते. काटªर बी.गुड हे व्यणिगत फरकाची व्याख्या ''एकच िैणशष्टे णकंिा खूप साऱ्या िैणशष्ट्यांच्या संदर्ाात व्यिींमधील बदल णकंिा णिचलन अशी करतात''. म्हिजेच व्यणिगत फरक हे एकच िैणशष्ट्ये णकंिा खूप साऱ्या िैणशष्ट्यांच्या संदर्ाात व्यिींमधील बदल णकंिा णिचलन दशाणितात. űेÓहर जेÌस “एखाद्या गटाच्या िैयणिक सदस्यात आढळिारे बौणद्धक णकंिा शारररीक िैणशष्ट्या संदर्ाात गटाच्या सिासामान्यापेक्षा िेगळे बदल णकंिा णिचलन म्हिजे व्यणिगत फरक होय" िरील व्याख्येिरून हे स्पष्ट होते की प्रत्येक णिद्याथी हा एकमेि णद्वतीय व्यिी असतो जो आकलनणिषयक आणि प्रर्ािी णिकास, क्षमता, सामाणजक पररपक्िता, प्रेरिा, अध्ययन शैली, गरज, कायाकुशलता, आिड आणि सामर्थया यामध्ये िेगळा असतो या व्यणतररि णतथे अजुन काही घटक आहेत जे णिदयार्थयाांमधील फरकािर पररिाम करतात. उदा. बुद्धीमत्तेतील जन्मजात फरक, आणथाक आणि सामाणजक पार्श्ार्ूमीतील फरक, अध्ययन अनुर्िातील तफाित इत्यादी. िैयणिक फरकािर पररिाम करिाऱ्या या घटकांच्या संदर्ाात त्यांची पूताता करण्यासाठीचा उद्देश म्हिजे णिदयाथी चांगल्याप्रकारे णशकण्यास समथा णकंिा असमथा का असतात, त्यांची क्षमता णकती असते त्यांनी अणधक चांगल्या प्रकारे णशकािे म्हिून मदतगार होिारे योग्य मागा शोधिे हे समजून घेिे होय. णशक्षिाचे णिशाल munotes.in

Page 56

शैक्षणिक मानसशास्त्र
56 ध्येय म्हिजे मुलाच्या िारशाने णमळालेल्या गुिधमाानुसार प्रत्येक मुलाचा सिााणगि णिकास घडिून आििे हे साध्य करण्यासाठी णिद्यार्थयााला त्यांच्या अध्ययन गरजांनुसार योग्य सहायता ि मागादशान पुरिले जायला हिे जेिेकरून ते त्यांची क्षमता पूिााथााने णिकसीत करू शकतील. स्कीनरने ििान केल्याप्रमािे “व्यणिगत फरक म्हिजे एकूिच व्यणिमत्िाच्या कोित्याही मोजण्यायोग्य आशयाचा समािेश करिे" या व्याख्येिरून हे स्पष्ट होते की "व्यिीगत फरक हा मानिी व्यणिमत्िाचा हर एक पैलू, जो कुठल्यातरी मागााने मोजण्यायोग्य आहे, तो समजून घेतो. प्लॅटोने व्यणिगत फरक ओळखले होते. आणि मानिाला गुिांच्या जुन्या िणगाकरिािर आधाररत प्रकारात णिर्ागले जे णिÖतरीय आहे - शारररीक, मानणसक आणि नैणतक. एक अणधक सिासमािेशक िणगाकरि गेटस् द्वारा णदले गेले आहे ज्याची यादी खालील प्रमािे : शाåररीक गुण : उंची, िजन, शरीरबांधिी, स्िरूप, चेहऱ्यािरील हािर्ाि, आरोग्य संकÐप : सिाप्रकारच्या कृतींच्या ऐणच्िक णनयंििाशी संबंधीत िैणशष्टये. उदा. इच्िाशिी, सुस्ती शील : नैणतक आणि धाणमाक मानके समाणिष्ट असलेल्या पररणस्थतीप्रती प्रणतिीया प्रिृत्ती आणि िागण्याची इतर सामाणजक मान्यताप्राप्त मानके उदा. प्रामाणिक, सभ्य, मानिी, णनस्िाथी, इत्यादी. संपािदत आवड: ज्ञान आणि तांणिक कौशल्य बौिĦक गुण: सिासामान्य देिगीचे मोजमाप म्हिून बुद्धीमत्ता आणि आठिि, जाि, तकासंगती, कल्पकता यामधील बौणद्धक कृतींचे अणधक िैणशष्ट्यपूिा प्रकार. िवशेष ±मता : संगीतीय, कलात्मक, यांणिक, चलीय आणि सामाणजक योग्यता. Öवभाव : र्ािणनक प्रिृत्ती आणि चेतना स्थैयााप्रमािे ितान मॅकनेमार आिण टमªर यांनी काही अËयासा¸या आधारे पुŁष आिण ľीमधील पुढील फरक शोधून काढले. १) णस्त्रयांचे स्मरिातील कौशल्य अणधक चांगल्या प्रकारे असते तर मािसांजिळ अणधक चल क्षमता असते. २) णस्त्रयांचे हस्ताक्षर सुरेख असते तर पुरुष गणित आणि तकाशास्त्रात उत्कृष्ठ असतात. ३) णस्त्रया चि, स्पशा, िास इत्यादीतील संिेदीर्ेद ओळखण्यात चांगले कौशल्य दाखितात तर पुरुष अणधक प्रणतिøया देतात आणि आकार िजन बाबत अणधक जागरूक असतात. ४) णस्त्रया र्ाषेमध्ये पुरुषांपेक्षा उत्कृष्ठ असतात तर पुरुष बहुतेक र्ौणतक शास्त्र आणि रसायनशास्त्रात िरचढ असतात. ५) णस्त्रया या मुिहस्तणचििात पुरुषांपेक्षा अणधक चांगल्या असतात. पुरुषांच्या बोलण्यातील दोष हे णस्त्रयांमधील तशा दोषांपेक्षा ३ पट अणधक असतात. munotes.in

Page 57

िाढ ि णिकासािर
पररिाम करिारे घटक
57 ६) तरुिमूली या पररकथा, शाळा ि घरांच्या गोष्टी, प्रेमकथा आणि णदिास्िप्नात रुची दाखितात आणि त्यांच्या खेळातून णिणिध पातळ्या दशाणितात. याऊलट मुले शौयाकथा, णिज्ञान कथा, युद्ध कथा, शोधकथा, णिडा आणि खेळांच्या गोष्टी, व्यिसाय आणि कौशल्याच्या गोष्टी आणि खेळ यामध्ये रुची दाखितात. ४.२.२ Óयिĉगत फरकाची कारणे. व्यणिगत फरक घडिून आिण्यास जबाबदार असलेली णिणिध कारिे आहेत त्यातील काही खाली णदली आहेत. व्यणिगत फरकाची कारिे : अनुिंणशकता पयाािरि णलंग िय णशक्षि स्ियं संस्कृती अनैसणगाकता अ) अनुवंिशकता एका व्यिी पासून दुसऱ्या व्यिीतील फरक हे अनुिंणशक गुिांमुळे असतात. उदा. एखाद्या व्यिीचा आकार, उंची, आकृती, केस आणि डोळ्यांचा रंग, चेहऱ्याचा आकार, नाक, हात आणि पाय, रंग इत्यादी. दुसऱ्या शब्दात सांगायचे म्हिजे शरीराची पूिा रचनाही त्याच्या आई-िणडलांपासून अनुिंणशकतेने आलेल्या त्याच्या गुिांद्वारे ठरणिली जाते. बौणद्धक फरक हे अनुिंणशक घटकांद्वारे मोठ्या प्रमािािर प्रर्ाणित होतात. ब) पयाªवरण पयाािरि हे कृती, िृत्ती, ितान आणि जीिन शैली िैणशष्ट्ये इ. मध्ये फरक घडिून आिते. पयाािरि म्हिजे फि र्ौणतक पररणस्थतीशी संबंणधत नाही तर णिणिध प्रकारचे लोक, समाज, त्यांची संस्कृती आणि रूढी, परंपरा, कल्पना आणि णिर्श्ास पद्धती यांच्याशी सुद्धा संबंणधत आहे. मुलाला सामाणजक िारसा हा त्याच्या सामाणजक मानसशास्त्रीय पयाािरिा द्वारे पुरिला जातो. पाळल्या जािाऱ्या रूढी, सामाणजक आणथाक दजाा, कौटुंणबक सदस्यांमधील कौटुंणबक पयाािरि संिाद तसेच णमिांमधील िातािरि आणि शालेय िातािरि या सिा प्रकारच्या पररणस्थती व्यिी तील फरक ठरणिण्यात सहाय्यर्ूत ठरतात. दोन व्यिी मग त्या एकाच कुटुंबातील असो णकंिा त्यांना सारखेच शालेय णशक्षि णमळाले असो णकंिा त्यांना सारखेच िातािरि णमळालेले असो कधीही सारख्या नसतात. आई िडील आणि मुल आणि इतर कुटुंबातील सदस्य तसेच णमिमंडळी यांच्यामधील आंतर-व्यणिय संबंध द्वारे मानसशास्त्रीय पयाािरि ठरिले जाते. munotes.in

Page 58

शैक्षणिक मानसशास्त्र
58 क) िलंग णलंगर्ेदामुळे एक व्यिी दुसयापेक्षा िेगळा आहे. पुरुष हे बौणद्धक ताकदीत अणधक सक्षम समजले जातात. तर याऊलट सिासाधारिपिे णस्त्रया या स्मरिशिी, सौंदया - संिेदना आणि र्ाषेत पुरुषांपेक्षा थोडासा िरचढपिा दाखितात. णस्त्रया या सामाणजक जबाबदाऱ्या िाहून नेण्यात उत्कृष्ठ असतात आणि त्यांचे त्यांच्या र्ािनांिर अणधक चांगले णनयंिि असते. ड) वय व्यिीगत फरक घडिून आिण्यात जबाबदार असलेला िय हा आिखी एक घटक आहे. णशकण्याची आणि जुळिून घेण्याची क्षमता ही ियासोबत स्िार्ाणिकपिे िाढते. जेव्हा एखादी व्यिी ियाने िाढते तेव्हा ती णतच्या र्ाि-र्ािनांिर अणधक चांगले णनयंिि प्राप्त करू शकते तसेच सामाणजक जबाबदारी चांगल्या प्रकारे णनर्ािते. जेव्हा एखादे मूल िाढते तेव्हा पररपक्िता ि णिकास सोबतच घडून येतो. इ) िश±ण व्यिीगत फरकासाठी जबाबदार असलेला णशक्षि हा एक मुख्य घटक आहे. णशणक्षत आणि अणशणक्षत व्यिींच्या ितानात मोठी तफाित णदसते. सामाणजक र्ािणनक आणि बौणधक गुिांसह मानिाचे सिागुि हे योग्य णशक्षिाद्वारे फि णनयंणितच होत नाही तर रूपांतरीत सुद्धा केले जातात. हे णशक्षि त्यानंतर िृत्ती, ितान, रसास्िाद, व्यिीमत्ि यामध्ये बदल घडिून आिते. असे णनदशानास आले आहे की णशणक्षत व्यिी ह्या त्यांच्या तकाशिी द्वारे तर अणशणक्षत व्यिी त्यांच्या प्रेरिा ि र्ािनांद्वारे मागादणशात केल्या जातात. फ) Öवयं सिा र्ािंडाना सामाियक अनुिंणशकता आणि सामाियक पयाािरिीय घटक णमळतात तरीही एकाच कुटूंबातील कोितीही दोन र्ािंडे सारखी असत नाहीत. व्यिीगत र्ेद हे त्या व्यिीच्या स्ितःच्या णिणशष्ट घटनेमुळे असतात. हा फरक त्याला अनुिंणशकतेने णमळालेल्या िेगळ्या जनुकांमुळे तसेच पयाािरिातील फरकामुळे असतो. ज] संÖकृती मानसशास्त्रात इतर संस्कृतीच्या लोकांच्या अनुर्िाकडे दुलाक्ष करण्याची प्रिृत्ती असते. संस्कृतीत फरक हे सुद्धा व्यिीगत फरकाला कारिीर्ूत ठरतात. ह] अनैसिगªकता व्यिीगत फरकाच्या णिर्ागात अजुन एक पुढचा मुद्दा हा मानसशास्त्रज्ञांद्वारे बऱ्याचदा समाणिष्ट केला जातो तो म्हिजे अनैसणगाकता. तथाणप अनैसणगाकतेची संकल्पना हा सुद्धा एक अणतषय णििादास्पद मुद्दा आहे. एखादी व्यिी अनैसणगाक आहे असे अनुमान काढिे हे सापेक्ष आहे आणि ते संस्कृती िगा, धमा, णलंग आणि अशाच इतर घटकांिर आधारीत आहे. munotes.in

Page 59

िाढ ि णिकासािर
पररिाम करिारे घटक
59 ४.२.३ िवīाÃयाª¸या आतील आिण िवदयाÃया«मधील Óयĉìगत फरक. िवदयाÃया«¸या आतील आिण िवदयाÃया«मधील Óयĉìगत फरक हे वेगवेगÑया कारणांमुळे आहे. Âयातील काही पुढील ÿमाणे: १) शारीररक फरक २) बुद्धीमत्तेतील फरक ३) प्रिृत्तीतील फरक ४) कामणगरीतील फरक ५) आिडीतील फरक ६) चल क्षमतेतील फरक ७) मानणसक चल क्षमतेतील फरक ८) मूल्यांमधील फरक ९) अभ्यास सियीं मधील फरक १०) स्िसंकल्पनेतील फरक ११) राष्ट्रीयतेमुळे येिारा फरक १२) आणथाक दजाामुळे येिारा फरक १३) र्ािणनक फरक १४) व्यणिमत्ि फरक १५) सामाणजक आणि नैणतक णिकासातील फरक १) शारीåरक फरक णिणिध शारीररक व्यणिगत फरकात पुढील गोष्टींचा समािेश होतो. शरीर उंचीतील ठेगूपिा णकंिा उंचपिा, रंग गडदपिा णकंिा उजळपिा, शारररीक अियिांचा जाडपिा णकंिा बाररकपिा आणि व्यणिगत ताकद णकंिा कमकुित पिा. व्यिी व्यिीत णिणिध पैलूंमध्ये फरक आढळतो जसे उंची, डोळे, णकंिा त्िचा णकंिा केसांचा रंग, कान, शरीर अियिांचा आकार जसे हात, पाय, तोंड, बाहू, नाक इत्यादी, कमरेची लांबी, अंतगात अियिाची रचना ि काया, चेहऱ्याचे हािर्ाि, चालण्या ि बोलण्याची ढब आणि इतर असेच अनुिंणशक णकंिा संपाणदत शारररीक िैणशष्ट्ये. २) बुĦीम°ेतील फरक प्रत्येक व्यिीची बौणद्धक पातळी िेगिेगळी असते. व्यिी व्यिीच्या बौणद्धक क्षमता आणि पाितेत फरक असतो जसे णिचार करिे, कल्पना करिे, तका करिे, सृजनशीलता इत्यादींची शिी. िरील फरकांच्या आधारे व्यिींचे िगीकरि, मुखा, थोडे सामान्य, सामान्य, अती उत्कृष्ट णकंिा हुशार असे केले जाते. ३) ÿवृ°ीमधील फरक प्रत्येक व्यिीच्या प्रिृत्ती णर्न्न असतात. मग ते िेगिेगळे लोक णकंिा िस्तू णकंिा पररस्थीती णकंिा संस्था आणि अणधकारी मंडळ सुद्धा यांच्याप्रती असू शकते. munotes.in

Page 60

शैक्षणिक मानसशास्त्र
60 एखादा णिणशष्ट मुद्दा णिषय आणि व्यिसायाप्रती काही णिदयार्थयाांची प्रिृत्ती णिधायक तर काहींची नकारात्मक असू शकते. ४) कामिगरीतील फरक कामणगरीचे मोजमाप बहुधा संपादन चाचण्यांद्वारे केले जाते. या चाचण्यांद्वारे असे आढळून आले आहे की व्यिी ह्या त्यांच्या संपादन कामणगरी पाितेत णर्न्न असतात. हे फरक िाचन, णलखाि आणि गणित णशकण्यात अणधक दृश्यमान होतात. तसेच ते समान बौणद्धक पातळीतील मुलांमध्ये णदसून येतात. हे फरक बुद्धीमत्तेिर प्रर्ाि टाकिाऱ्या िेगिेगळ्या घटकातील फरकामुळे आणि अनुर्ि, आिड, आणि शैक्षणिक पार्श्ार्ूमीतील फरकामुळे असतात. ५) आवडीतील फरक आपल्या लक्षात येते की जेव्हा काही णिदयार्थयाांना एखादा णिणशष्ट णिषय, णशक्षक, िंद णकंिा व्यिसाय हा इतरांपेक्षा अणधक आिडतो तेव्हा आिड णिकसीत होते. आिडीतील फरक हे णलंग, कौटुंणबक पार्श्ार्ूमी, संस्कृती आणि राष्ट्रीयत्िाचे फरक यासारख्या घटकांमुळे असू शकतात. ६) चल±मतेतील फरक चल क्षमतेत प्रणतसादाचा िेळ, कृतीचा िेग, णस्थरता, स्नायूंच्या हालचालीचा दर, थकव्याचा प्रणतरोध इत्यादींचा समािेश होतो. प्रत्येक व्यिीची िाढ ि णिकासाच्या िेगिेगळ्या टप्प्यािरील चलक्षमता िेगिेगळी असते. उदा. एकाच पातळीिरील काही लोकांना गणिताशी संबंधीत कृती करिे सोपे जाते तर काहींना ते कठीि िाटू शकते. ७) मानिसक चल ±मतेतील फरक मानणसक चल कौशल्ये ही मुलतः कौशल्य आणि बुद्धीमत्ता णिकासाशी संबंधीत आहे. या क्षेिात सुद्धा काही णिद्याथी तफाित दाखितात उदा. काही णिद्याथी एखादे यंि कसे हाताळािे हे सहज णशकू शकतात आणि काहींना माि ते जमत नाही. एक चािाक्ष णशक्षक हा आदशा ररत्या णिद्यार्थयाांची मानणसक चलकौशल्ये आणि लायकी ओळखतो आणि ते ओळखल्यानंतर त्याने णिद्यार्थयाांना योग्य णदशेने प्रोत्साहन देण्यासाठी कठोर प्रयत्न करायला हिे. ८) मूÐयांमधील फरक प्रत्येक व्यिी एक णिणशष्ट मूल्य पध्दती जोपासून असतो. प्रत्येक णिद्यार्थयााकडून मूल्यांना खूप सारे महत्ि णदले जाते. काही णिद्याथी र्ौणतक जीिनशैलीला महत्ि देतात तर इतर नैणतक णकंिा धाणमाक जीिनाला महत्ि देऊ शकतात. म्हिून णशक्षिाची र्ूणमका ही र्ौणतकतािाद आणि अध्यात्मिादातील समतोल णटकिण्यासाठी तरुि णपढीची मने घडणििे असायला हिी. ९) अËयास सवयीमधील फरक पररक्षा णकंिा चाचण्यासाठी तयारी करतांना व्यिीद्वारा दशािले जािारे ितान म्हिजे अभ्यास सियी होय. जेव्हा आपि अभ्यास सियी णिचारात घेतो तेव्हा काही णिदयाथी इतरांपेक्षा लक्षिीयदृष्ट्या िेगळेपि दाखणितात. काही णिदयाथी हे munotes.in

Page 61

िाढ ि णिकासािर
पररिाम करिारे घटक
61 स्िर्ािाने अभ्यासू असतात. ते सिा णिषयांचा आिडीने अभ्यास करतात. परंतू इतर अभ्यासू असतीलच असे नाही आणि ते पररक्षेच्या फि एक णदिस आधी अभ्यास करू शकतात. काही व्यिी एकट्याने अभ्यास करिे पसंद करतात तर काही गटामध्ये अभ्यास करण्याला पसंती देतात. १०) ÖवसंकÐपनेतील फरक स्िसंकल्पना हे एक एकििी पद आहे. ज्यात णिद्यार्थयाांचे ितान, लायकी आणि गुिाशी संबंधीत त्या व्यिीची प्रिृत्ती, णनिाय आणि मूल्यांचा समािेश होतो. नकारात्मक स्िसंकल्पना असलेल्याच्या तुलनेत काही णिद्याथी सकारात्मक स्िसंकल्पना बाळगतात ज्याचा उपयोग त्यांना त्यांची आत्मणिर्श्ासाची आणि कामणगरीची पातळी यांना चालना देण्यास होतो. ११) राÕůीयतेमुळे येणारा फरक राष्ट्रीयता म्हिजे एखाद्या णिणशष्ट देशाचा नागररक असण्याचा कायदेशीर अणधकार. िेगिेगळ्या देशांचे नागररक हे फि शारररीक िैणशष्ट्यच नव्हे तर बौणद्धक िैणशष्ट्ये, आिडी आणि व्यिीमत्िात सुद्धा िेगळे असतात उदा. रणशयन हे उंच आणि किखर असतात; सेलोनीझ हे बुटके आणि बाररक असतात; जमानलोक हे खूपच गंर्ीर असतात आणि त्यांच्याजिळ णिनोदीपिा नसतो; र्ारतीय हे घाबरट आणि शांतीप्रीय असतात. १२) आिथªक दजाªमुळे येणारा फरक. णिदयार्थयाांचा आणथाक दजाा णकंिा आणथाक पार्श्ार्ूमी हे व्यिीगत फरकासाठी जबाबदार असलेल्या िैणशष्ट्यांपैकी एक आहे. आणथाक फरकामुळे मुलाच्या आिडी, प्रिृत्ती व्यिीमत इत्यादी मध्ये फरक णनमााि होतात. १३) भाविनक फरक प्रत्येक णिद्यार्थयाांची र्ािणनक फरकाची पातळी िेगळी असते. म्हिजेच प्रत्येक व्यिी हा एखाīा णदलेल्या पररणस्थतीशी जी र्ािणनक प्रणतणिया देतो ती िेगळी असते. काही जि णचडखोर ि आिमक असतात कारि त्यांना लिकर राग येतो तर काही व्यिी स्िर्ािाने शांत असतात. १४) ÓयिĉमÂव फरक ही एक मान्यताप्राप्त िस्तुणस्थती आहे की काही लोक प्रामाणिक असतात तर इतर अप्रामाणिक असतात, काही आिमक असतात तर इतर नम्र असतात, काही समाजप्रीय असतात तर इतरांना एकटे राहिे आिडते. काही णटकाकार असतात तर सहानुर्ूती दशाििारे असतात. या गोष्टी म्हिजे दुसरे काही नसून व्यणिमत्िातील फरक आहे. व्यणिमत्िातील फरकाच्या आधारे व्यिींचे िणगाकरि बऱ्याच गटात केले गेले आहे. णशक्षकाने हे लक्षात घ्यायला हिे की णिदयार्थयाांना णशक्षि प्रदान करताना िेगळे व्यिीमत्ि गुि असलेल्या णिदयार्थयाांना योग्य प्रकारे हाताळािे. munotes.in

Page 62

शैक्षणिक मानसशास्त्र
62 १५) सामािजक आिण नैितक िवकासातील फरक काही व्यिी सामाणजक पररस्थीतीत योग्य प्रकारे जुळिून घेताना आढळतात आणि ते आनंदी सामाणजक जीिन जगतात तर याऊलट काही सामाणजक दृष्ट्या दुबाल, असामाणजक णकंिा समाजणिरोधी आढळतात. त्याचप्रमािे लोक हे णनणतमत्ता ि नैणतक मुल्यांच्या बाबतीत िेगळे आढळून येतात. ४.२.४ शै±िणक पåरणाम : णशक्षक णिद्यार्थयाांना णशक्षि प्रदान करत असतांना तुम्ही णनररक्षि केले असेल आणि तुम्हाला जाििले असेल की णिदयाथी हे आशय आणि िस्तुणस्थती िेगिेगळ्या प्रकारे णशकतात. काही णिदयाथी हे चटकन णशकतात तर काहीना िेळ लागतो उदा. एक फुल णकंिा एक झाडाचे णचि काढण्याची गोष्ट णिचारात घ्या. काही णिद्याथी ते चटकन ि सुबकररत्या काढू शकतात तर काहींना िेळ लागतो आणि तरीही ते पुरेसे व्यिस्थीत काढू शकत नाही. तुम्हाला असे का िाटते की तेथे अध्ययनात काही प्रकारची तफाित आहे? अजून म्हिजे तुम्ही णनररक्षि केलेच असेल की णिदयार्थयाांचे हस्ताक्षर णकंिा शालेय णिषयातील संपाणदत कामणगरीत काही णिणशष्ट तफाित असते. अशा फरकासाठी एकच णिणशष्ट कारि शोधिे अिघड आहे. याची कारिे दोन मुख्य घटकांमुळे असू शकतात. १) अनुिंणशकता २) पयाािरि िर नमुद केल्याप्रमािे व्यिीगत फरकासाठी इतर बरेच घटकसुद्धा जबाबदार आहेत. णशक्षकासाठी हे महत्िाचे आहे की णिद्याÃया«च्या आत आणि णिदयाथी-णिद्यार्थयाांमध्ये कोिते फरक दृश्यमान आहे ते समजून घेिे आणि तसेच व्यणिगत फरकांना तशाप्रकारे हाताळािे. व्यणिगत फरकाचे महत्ि यादी रूपात खाली णदलेले आहे. व्यणिगत फरकाचा अभ्यास हा मािसांना एकमेकांसारखे काय बनिते तसेच त्यांना िेगळे काय बनिते हे समजण्यास मदत करतो. एका व्यणिपासून दुसऱ्या व्यणिपयांत जे फरक आढळून येऊ शकतात त्यांना णिचारात घेऊन एखादी व्यिी मानिी ितानाची संपूिा श्रेिी अगदी उत्तम प्रकारे समजून घेऊ शकते. व्यणिगत फरकाचे ज्ञान हे पररिामकारक अध्ययनांकडे घेऊन जाते. हे जािून घेिे महत्िाचे आहे की व्यिीगत फरकाची संकल्पना ही एक मुलाची तुलना दुसऱ्याशी करण्याचा पाया आहे. व्यिीगत फरकाची जाि ही मुलांमधील सामान्य तफाित तसेच टोकाचे फरक जािून घेण्यासाठी आणि अशाप्रकारे णिशेष गरज असलेल्यांना ओळखण्यासाठी पाया प्रदान करते. णशक्षिाचा उद्देश म्हिजे प्रत्येक णिदयार्थयााचा त्याच्या/णतच्या स्ितःच्या गुिधमाानुसार सिााणगि णिकास घडिून आिने शक्य करिे होय. हे साध्य करण्यासाठी णिदयार्थयाांना त्यांच्या पािता आणि अध्ययन गरजांच्या नुसार सुयोग्य साहाय्य आिी मागादशान पुरिले जायला हिे जेिे करून ते त्यांच्या क्षमता पुिााथााने णिकसीत करू शकतील. व्यिीच्या िेगेिगळ्या पािता आणि गुिधमा णिचारात घेऊन णशक्षिाचा उद्देश, अभ्यासिम, अध्यापन पद्धती यांची सांगड व्यणिगत फरकाशी घातली जायला हिी. अभ्यासिमाची आखिी िेगिेगळ्या णिद्यार्थयााच्या आिडी, पािता आणि गरजांनुसार केली जािी. munotes.in

Page 63

िाढ ि णिकासािर
पररिाम करिारे घटक
63 आिड, गरज इत्यादीशी संबंधीत व्यिीगत फरक णिचारात घेता णशक्षकाने िेगळ्या प्रकारच्या अध्यापन पद्धतीचा अिलंब करायला हिा. णिदयार्थयााच्या आिडीनुसार काही अभ्यासिम पूरक कृती जसे नाटक, संगीत, साणहत्यकृती (णनबंध आणि िादणििाद स्पधाा) यांची योजना मुलांसाठी करायला हिी. णिदयार्थयााच्या आिड ि गरज णिचारात घेऊन णशक्षकांनी णिणशष्ट अध्यापन सामग्रीचा िापर करािा ज्यामुळे णिदयाथी अध्यापनाकडे आकणषाले जातील. णकती िेगिेगळी मुले एखादे काया णकंिा एखादया समस्येला प्रणतसाद देतात हे णिचारात घेऊन / शोधून काढून िेगिेगळ्या पद्धती जसे खेळ पद्धत, प्रकल्प पद्धत, मॉन्टेसरी पद्धत, गोष्ट सांगण्याची पद्धत िापराव्यात. णिदयार्थयाांची िगािारी ही त्यांचे मानणसक िय णकंिा त्यांचे कालिमानुसारचे िय या आधारािर न करता शारररीक, सामाणजक आणि र्ािणनक पररपक्ितेला पुरेसे महत्ि द्यायला हिे. ४.३ अनुवंिशकता आिण िवकास व्यिीच्या णिकासािर अनुिंणशकता ि पयाािरिाच्या प्रर्ािाची महत्िपूिा र्ूणमका आहे जी दुलाणक्षता येिार नाही. काळाच्या ओघात णिकसीत झालेले व्यिीचे व्यिीमत्ि म्हिजे अनुिंणशकता ि पयाािरि या दोघांचा गुिाकार होय. काही पररस्थीत अनुिंणशकता पयाािरिािर िरचढ ठł शकते आणि काही बाबतीत पयाािरि अनुिंणशकतेिर िरचढ ठरू शकते आणि त्याचा िाढ ि णिकासािर प्रचंड प्रर्ाि असू शकतो. या फरकांमुळेच व्यिी शील, शरीर आणि व्यणिमत्िाचे गुि यामध्ये फरक दशाणितात. मुलाच्या समतोल ि एकजात िाढ ि णिकासासाठी एक संतुणलत आणि एक श्रात सुसंिाद आणि समीकरि णटकिून ठेिायला हिे. ४.३.१ पयाªवरणाची संकÐपना पयाािरिाचा मानिािर खूपच प्रर्ाि असतो. अनुिंणशकता िगळता अशी प्रत्येक गोष्ट णजचा व्यिीच्या िाढ ि णिकासािर प्रर्ाि असतो ते म्हिजे पयाािरि. एका व्यिीचे पयाािरि हे अशा सिा उद्दीपनाशी संबंधीत आहे ज्यांना तो फलनाच्या क्षिापासून सतत तोंड देत असतो. यामध्ये सिा पयाािरिीय घटक जे व्यिीच्या णिकासािर पररिाम करतात त्यांचा समािेश होतो. वूडवथª नुसार “पयाािरिात सिा बाध्य घटक सामाितात ज्यांनी त्या व्यिीिर त्यांचे जीिन सुरू झाल्यापासून णिया केलेली आहे.” ही एक एकििी संज्ञा असून त्यामध्ये सिा बाह्यशिी सामाितात ज्या व्यिीच्या िाढ ि णिकासािर पररिाम करिाऱ्या पररस्थीतीिर प्रर्ाि टाकतात. पयाािरि हे णशक्षि, प्रणशक्षि, अनुर्ि पोषि इत्यादी नाप्रर्ािी करते. मानसोपचार तज्ञ आणि संशोधक णिद्वानांनी पयाािरिाच्या बऱ्याच व्याख्या णदल्या आहेत. अॅनॅटॅ³सी नुसार, “पयाािरिात त्या सिा गोष्टींचा समािेश होतो ज्या त्या व्यिीिर त्याची जनुके िगळता पररिाम करतात.” डगलस आिण होलंड पयाािरिाची व्याख्या करतात की “सिा बाह्यशिी, प्रर्ाि आणि पररस्थीती यांची एकूि बेरीज जी सजीिांचे जीिन, स्िर्ाि, ितान, िाढ, णिकास आणि munotes.in

Page 64

शैक्षणिक मानसशास्त्र
64 पररपक्ितेिर पररिाम करते." णगलबटा पयाािरिाची व्याख्या करताना म्हितात की पयाािरि म्हिजे नजीकच्या पररसरातील काहीही णकंिा एखादी िस्तू जी त्यािर प्रत्यक्षपिे प्रर्ाि टाकते. पयाािरिात िेगिेगळ्या शिींचा समािेश होतो जसे सामाणजक, र्ौणतक, नैणतक, आणथाक, राजकीय, र्ािणनक आणि सांस्कृतीक शिी मुलाच्या मुळ क्षमतांच्या णिकासास साहाय्यर्ूत होण्यासाठी एक अनुकूल पयाािरि अत्यािश्यक आहे. पयाािरिात सजीिािर लादली जािारी उद्दीपने आणि त्याच्या आसपास जे काय आढळते यांची समग्रता सामािते. पयाािरिाचे दोन प्रमुख गटात णिर्ाजन केले जाऊ शकते. ते म्हिजे, नैसणगाक पयाािरि आणि सामाणजक पयाािरि नैसणगाक पयाािरिात त्या व्यिीिर पररिाम करिाऱ्या त्या व्यिीच्या सर्ोिताली सिा गोष्टी आणि र्ौणतक घटना सामाितात. सामाणजक पयाािरि हे कौटुंणबक आणि सांस्कृणतक िारसा आणि तत्कालीन मानिी समाजाद्वारे दशाणिल्या गेलेल्या सामाणजक शिी यांच्याशी संबंधीत आहे. जर िाचनालय, प्रयोगशाळा, अभ्यासिम आणि अभ्यासिम पूरक कृती यांचे सुयोग्यररत्या णनयोजन केले तर मूल अपेणक्षत बौणद्धक णिकास साध्य करण्यास सक्षम ठरेल. म्हिून णशक्षकांनी मुलांच्या आरोग्यदायी िाढ ि णिकासासाठी सिोत्कृष्ट सामाणजक, र्ौणतक, नैणतक आणि र्ािणनक पयाािरि प्रदान करायचा प्रयत्न करायला हिा ज्यामध्ये कायाशाळा संग्रहालय, मंडळे, संघटना, िादणििाद, पररसंिाद इत्यादींचा समािेश होतो. ४.३.२ अनुवंिशकतेची संकÐपना : फलीत णबजांड़ात संर्ाव्यपिे हजर असलेल्या गुिांची गोळाबेरीज म्हिजे अनुिंणशकता होय. दुसऱ्या शब्दात सांगायचे म्हिजे एखादया मुलाला त्याच्या आईिणडलांकडील जे सिा गुि िारशाने णमळतात ते म्हिजे अनुिंणशकता. अनुिंणशकता काय हे जािल्यानंतर अनुिंणशकतेचे तंि सुद्धा समजून घेिे महत्िाचे आहे. आपल्या सिाांना माणहत आहे की जीिन हे केिळ एका पेशीपासून सुरु होते. बीजांडाचे फलन हे पुयुग्मक ि स्त्रीयुग्मक यांच्या संयोगाने घडून येते. फणलत अंड्याला युग्मनज संबोधले जाते. युग्मनजात ४६ गुिसुिे असतात. त्यातील २३ आईकडून तर २३ िणडलांकडून आलेली असतात. प्रत्येक गुिसुिात जिळ पास ४० ते १०० जनुके असतात. ही जनुके एखादया व्यणित असलेल्या णिणशष्ट गुिधमााच्या णिकासासाठी जबाबदार असतात. पीटरसन यांच्या नुसार, “त्याच्या आईिणडलांपासून त्याला त्याच्या पूिाजांच्या साठ्यापासून जे णमळते ते म्हिजे अनुिंणशकता.” डगलस आिण हॉलंड स्पष्ट करतात की "अनुिंणशकता ही आईिडील ि इतर पूिाजांपासून णमळालेल्या सिा सहरचना, शारररीक िैणशष्ट्ये, काये णकंिा क्षमता सामाितात.” दुसऱ्या र्ाषेत सांगायचे म्हिजे ते एखाद्या व्यिीचे िारशाने णमळालेली िैणशष्ट्ये ज्यात उंची, डोळे ि त्िचेचा रंग आणि रिगट यासारख्या गुिांचा समािेश होतो. त्याच्याशी संबंधीत आहे ते म्हिजे एखाद्या व्यिीला त्याच्या आईिडीलांपासून णमळालेल्या सिा शरीररचनाशास्त्रीय ि मानसशास्त्रीय गुिीची बेरीज आहे. munotes.in

Page 65

िाढ ि णिकासािर
पररिाम करिारे घटक
65 F.L. रच हे अनुिंणशकतेला शरीराच्या रचनेिर पररिाम करिाऱ्या ज्या जैणिक दृष्ट्या प्रसाररत घटकांची एकूि बांधिी म्हिून समजतात. प्रत्येक मूल हे ह्या जगात त्याला त्याच्या आईिणडल ि पूिाजांपासून णमळालेल्या णिणशष्ट शारररीक आणि मानणसक िैणशष्ट्यांच्या संचासोबत येते. एक मूल हे त्याच्या कुटूंबातील कुठल्यातरी एखादया सदस्याप्रमािे णदसते. तो सदस्य त्याची बहीि, र्ाऊ, आईिडील णकंिा आजी आजोबा णकंिा त्याच्याशी संबधीत कुिी व्यिी असू शकतो. अनुिंणशकतेचे मुलर्ूत एकक असलेल्या जनुकाद्वारे आईिडीलांकडून मुलांकडे हस्तांतरीत होिाऱ्या जैणिक गुिधमाांची प्रिीया म्हिजे अनुिंणशकता होय. हे गुिधमा जनुके आणि गुिसुि यांच्याद्वारे हस्तांतरीत केली जातात. अनुिंणशकता ही मुख्यत्िेकरून दोन प्रकारची असते - जैणिक अनुिंणशकता आणि सामाणजक अनुिंणशकता जैणिक अनुिंणशकता ही अशा सिा शरीररचनाशास्त्रीय आणि मानसशास्त्रीय िैणशष्ट्यांना सामािते जे एखादया व्यिीला त्याच्या आईिणडलांपासून गुिसुिातील जनुकाद्वारे िारशाने णमळतात. एखादया णपढीला त्या आधीच्या णपढ्यांपासून सामाणजक परंपरा, आदशा, मूल्ये, णिर्श्ास, णनणतमत्ता, ररतीररिाज इत्यादींच्या स्िरूपात जे काही सिा णमळते ते सामाणजक अनुिंणशकतेत सामाितात. जेव्हा एखादी णपढी असे संपाणदत कौशल्ये आणि ज्ञान हे पुढच्या णपढीकडे हस्तांतरीत करते तेव्हा त्यात सामाणजक अनुिंणशकता दृष्टोपत्तीस /णदसून येते. ४.३.३ अनुवंिशकता व पयाªवरणाचे सापे± महÂव एखादया व्यिीचे व्यिीमत्ि घडिण्यात काय अणधक महत्िाचे आहे, अनुिंणशकता की पयाािरि हा प्रश्न उपणस्थत होतो. हा मुद्दा म्हिजे असे णिचारण्या सारखे आहे की एखादया रोपट्याच्या सुयोग्य णिकासासाठी अणधक महत्िाचे आहे - बी की माती . बी आणि माती हे एक एकटे काम करत नाही तर ते परस्परोिर अिलंबून असतात. अगदी त्याचप्रकारे अनुिंणशकता आणि पयाािरि हे दोघेही घणनष्टपिे णनगडीत आहे आणि तेिढेच महत्िाचे आहे म्हिून एक दुसऱ्यापासून अलग असलेले णिचारात घेतले जाऊ शकत नाही. याचे स्पष्टीकरि देण्यासाठी मॅक इÓहर आिण पेज म्हितात की “जीिनाची प्रत्येक घटना ही अनुिंणशकता ि पयाािरि यांचा गुिाकार आहे.” पररिामासाठी एक हा दुसरा इतकाच गरजेचा आहे. त्यातील कुिाचाही कधीही ना लोर् केला जाऊ शकतो ना कधीही िेगळा केला जाऊ शकतो.” अनुिंणशकता म्हिजे आईिणडलांपासून मुलांकडे हस्तांतररत होिाऱ्या आणि शरीररचना आणि पयाािरिािर प्रर्ाि टाकिाऱ्या सिा जैणिक घटकांची समग्रता होय. अशीही त्याची व्याख्या केली जाते. अनुिंणशकता ही अशा पररस्थीतींना जबाबदार असते ज्या ितानाला उद्दीपीत करण्याचे काम करतात णकंिा ितानाचे रूपांतरि घडिून आिण्याची कृती करतात. अनुिंणशकता आणि पयाािरि दोघेही णिकासाचे णनश्चयक आहे आणि एखाद्या व्यिीच्या जीिनात त्यांचे महत्ि समान आहे. munotes.in

Page 66

शैक्षणिक मानसशास्त्र
66 रॉस यांनी एक सुि णदले आहे ज्यात एखाद्या व्यिीच्या जैणिक, मानणसक, आणि सामाणजक णिकासाची पातळी ठरणिण्यातील घटकांची कृती ही कधीकथी व्यि केली जाते ते सुि पुढील प्रमािे H X E X T = DL जेथे H= Heredity (अनुिंणशकता), E- Environment (पयाािरि) T = Time (िेळ) DL= Development level of an Individual personality (एखादया व्यिीमत्िाची णिकासाची पातळी) हे सुि ही िस्तुणस्थती स्पष्ट करते की अनुिंणशकता णकंिा पयाािरि हे एकटयाने काया करते असे म्हििे अथाहीन आहे आणि हे सुद्धा स्पष्ट करते की एखादया व्यिीच्या िाढ ि णिकासा साठी दोन्हीही तेिढेच जबाबदार असतात. अनुिंणशकता ही णिणशष्ट प्रकारच्या पयाािरिातच काया करते. दोन्हीही एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत. पयाािरिाणशिाय अनुिंणशकता णनरुपयोगी आहे आणि अनुिांणशकते णशिाय पयाािरि म्हिजे काहीही नाही. अनुिंणशकता ही आपल्याला शररर, संरचना, रंग णकंिा िैणशष्टय इत्यादी प्रदान करते आणि पयाािरि आपल्याला संधी प्रदान करते ज्यात त्यांचे संगोपन आणि णिकास केला जाऊ शकतो. लँडीस आिण लँडीस यांनी नमूद केले आहे की "अनुिंणशकता ही आपल्याला णिकसीत करण्यासाठीच्या क्षमता देते परंतु त्या क्षमतांच्या णिकासासाठीच्या संधी या पयाािरिातूनच यायला हव्या.” व्यिी उत्पादन आहे जे अनुिंणशकता आणि पयाािरिामधील अन्योन्य णियेमुळे णिकसीत होते. आपि असे गृहीत धरु या की व्यिी म्हिजे आयताचे क्षेिफळ आहे जेथे आयताचा आया अनुिंणशकता असून उंची पयाािरि आहे. आपल्या सिााना माहीत आहे की आयताचे क्षेिफळ A = bxh जेथे A = क्षेिफळ b = पाया h = उंची. आयताच क्षेिफळ हे पाया णकंिा उंचीिर अिलंबून नसून ते दोन्हीिर अिलंबून असते. अगदी त्याचप्रमािे एक व्यिी ही अनुिंणशकता ि पयाािरिाचा पररिाम आहे. अनुिंणशक क्षमतांचा णिकास ही पयाािरिाची बाब आहे. प्रत्येक व्यिीजिळ अनुिंणशकता असते आणि हे गुि त्यांच्या पोषिासाठी एक िातािरि णिकसीत करतात. मॅक इÓहर आिण पेज म्हितात की, “जीिनाची प्रत्येक घटना ही अनुिंणशकता ि पयाािरि यांचा गुिाकार आहे. पररिामांसाठी एक हा दुसऱ्या इतकाच गरजेचा आहे. त्यातील कुिाचाही कधीही ना लोर् केला जाऊ शकतो न िेगळा केला जाऊ शकतो.” हे सापेक्ष महत्ि पूढील उदाहरिाद्वारे अजून स्पष्ट केले जाऊ शकते : १) बीया x माती = उत्पादन २) र्ांडिल x गुंतििूक = महसूल चांगल्या उत्पादनासाठी बीया आणि माती तेिढीच महत्िाची आहे तसेच चांगल्या महसूलासाठी र्ांडिल ि गुंतििूक तेिढीच महत्िाची आहे. अगदी त्याच प्रकारे कायाक्षम munotes.in

Page 67

िाढ ि णिकासािर
पररिाम करिारे घटक
67 आणि आरोग्यदायी िाढ ि णिकासासाठी अनुिंणशकता आणि पयाािरि महत्िाचे आहे. कायाक्षम मानिी णिकासासाठी आिश्यक असलेले सिा घटक हे एकमेकात गुंफलेले आहे आणि ते पयाािरिाद्वारा प्रर्ाणित होतात. यामध्ये घर, समाज, शारीåरक आणि शालेय पयाािरि यांचा समािेश होऊ शकतो जे मािूस ज्यापमािे, िागतो, णिचार करतो, एकमेकांशी गुंततो, िाढतो आणि र्ािनांिर प्रिीया करतो त्या पद्धतींिर पररिाम करतात. पोषक िातािरि हे सकारात्मक आरोग्य णनष्ट्पत्ती आणि कमीत कमी णिकासात्मक आव्हानांचे योगदान देते. जेव्हा गररबीसारख्या घटक पररस्थीती पुढे येतात तेव्हा हे स्पष्ट आहे की त्याचा पयाािरिािरील पररिाम हा व्यिीच्या िाढ ि णिकासासाठी धोका ठरु शकतो. एक पोषक पयाािरि हे आरोग्यदायी िाढ ि णिकासाच्या उत्कषााला मदत करू शकते असे सुचणिले जाते. ४.३.४ शै±िणक पåरणाम आता आपि हे जाितो की कोिाची र्ूणमका महत्िपूिा आहे या बाबतीत अनुिांणशकता ि पयाािरिाचे महत्त्ि यांची तुलना करू शकत नाही कारि व्यिीच्या योग्य िाढ ि णिकासासाठी दोघांचे महत्ि समान आहे. मुलाच्या णिकासाच्या प्रणियेत अनुिंणशकता आणि पयाािरिाचे परस्परसंबंधी ज्ञान असिे णशक्षकाच्या दृष्टीने महत्िाचे आहे जेिेकरून णशक्षक त्यांच्या णिदयार्थयाांना आशय अणधक चांगल्या प्रकारे समजण्यास ि अध्ययनास मदत करू शकेल. या दोन्ही घटकांचे ज्ञान हे णशक्षकाला त्याच्या णिद्यार्थयाांमध्ये कोिताही एखादा णिषय मग तो गणित असो िा इंग्रजी असो, णशकतांना कोिते व्यणिगत फरक असतात ते शोधून काढण्यात मदत करेल. तसेच यामुळे णशक्षक त्याच्या िगाात व्यिीगत गरजांनुसार िापरत असलेल्या अध्यापन पद्धती ि तंिे यांचा ताळमेळ साधण्यात ि त्या रूपांतररत करण्यास मदत होते. त्या पद्धती ि तंिे म्हिजे प्रकल्प पद्धत णकंिा पद्धत णकंिा सुसंिाद अध्यापन तंि असू शकते. णशक्षकाने णिदयार्थयाांना सिोत्कृष्ट पयाािरिाद् िारे सिोत्कृष्ट णशक्षि पुरणिण्याची योजना करायलाच हिी. ही बाब सुसज्ज संगिक प्रयोगशाळा आणि प्रत्येक णिद्यातील पुरेशा िाचनालय सुणिधा पुरिून केली जाऊ शकते. सोरेÆसनने अगदी अचूक सांणगतले आहे की णशक्षकासाठी मानिी णिकासािर आनुिंणशकता ि िातािरिाच्या शिींच्या परस्पर पररिामांचे ज्ञान ि त्यांचे आंतरसंबंधाचे ज्ञान अणतशय महत्त्िपूिा आहे. याचाच अथा म्हिजे णशक्षकाने त्याचा णिद्याथी, त्याच्या/ णतच्या क्षमता तसेच िातािरि, त्याची ताकद ि उणििा यांचा अभ्यास कराियास हिा आणि या सिा बाबी लक्षात घेऊन मुलाच्या णिकासासाठी त्याने योजना तयार करायलाच हिी. उच्च प्रतीच्या शालेय कामणगरीसाठी शालेय िातािरि जबाबदार असते. शाळेने समृद्ध कायािम प्रदान करण्याचे उद्दीष्ट ठेिायला हिे त्यामध्ये मुलांसाठी अभ्यासिणमत आणि अभ्यासिमपूरक कृतींचा समािेश होतो जसे प्रश्नमंजुषा ि साणहत्यीक स्पधाा, िाणषाक णदन, णिडा णदन जेिेकरुन मूल हे जीिनाच्या सिाच क्षेिांमध्ये उत्कृष्ट कामणगरी करू शकेल. अणधक चांगल्या शैक्षणिक, व्यािसाणयक, व्यिीगत मागादशान ि समुपदेशन आणि व्यिीमत्ि णिकास कायािम यासह त्यांना सुणिधा पुरिायला हव्यात. मुलांची आनुिांणशकता आणि पयाािरि माणहत असेल तसेच कुठले गुिधमा केव्हा स्पष्ट होऊ शकतात हे माणहत असल्यास णशक्षकासाठी णिदयार्थयाांच्या िाढ ि णिकासासाठी मदत करिे ि योजना आखिे सोपे होते. णशक्षकासाठी अनुिांणशकता ि पयाािरिाचे ज्ञान हे सिा प्रकारच्या अपिादात्मक मुलांच्या बाबतीत खूपच महत्िाचे आहे ज्यामध्ये हुशार, सामान्य, सरासरीपेक्षा कमी ि munotes.in

Page 68

शैक्षणिक मानसशास्त्र
68 समस्याग्रस्त मुले आणि शैक्षणिक दृष्ट्या मागास मुलांसह णशकिारांची पणहली-पणहली णपढी यांचा समािेश होतो. ४.४ पåरप³वता बऱ्याच लोकांसाठी िाढ, णिकास, पररपक्िता आणि णशकिे अशा संज्ञा म्हिजे एकच गोष्ट असते आणि त्या संज्ञा एकासाठी दुसऱ्या िापरल्या जातात. िाढ ि णशकण्यासोबतच पररपक्िता ही तीन प्रणियांपैकी एक आहे जी व्यिीच्या णिकासात मध्यिती र्ूणमका बजािते. एखाद्या व्यिीमधील िागिुकीची तऱ्हा ही त्याच्या िाढीिरून ठरिली आहे. सामान्य ितािुकीसाठी सामान्य िाढ ही गरजेची आहे. खुंटीत िाढ णकंिा थांबलेली िाढ णकंिा अणत जलद िाढ असलेल्या व्यिी ितािुकीचे िेगिेगळे आकृतीबंध दशाणितात. अशा प्रकारे ज्या व्यिीत मेंदूचा णिकास पुरेसा झालेला नाही त्यांच्यामध्ये ितािूक सुद्धा अणिकणसत आढळून येते. पररपक्ितेची प्रणिया ही िाढीच्या प्रणियेशी घणनष्ठपिे संबंणधत आहे. याआधीच्या प्रकरिात आपि िाढ ि णिकास णशकलो तसेच त्यांच्यािर पररिाम करिारे घटक णशकलो. आता आपि पररपक्ितेणिषयी णशकू या. ४.४.१ पåरप³वतेची संकÐपना तुम्ही जेव्हा खूपच लहान मूल होता तेव्हाचा णिचार करा. तुम्ही शरीराने लहान होता हे तुम्हाला आठिू शकते का? तुम्ही लहान असताना समस्या कशा प्रकारे सोडिीत होतात? आता आपि ज्या पद्धतीने गोष्टी सोडितो त्या तुलनेत त्या पद्धती खूपच साध्या सोप्या होत्या. अशा प्रकारचे प्रश्न आहे पररपक्ितेच्या प्रणियेिर प्रकाश टाकतात. पररपक्िता म्हिजे दुसरे णतसरे काही नसून आपि जीिन र्रात ज्या पद्धतीने िाढतो ि णिकास पाितो ते मागा होय. पररपक्िता म्हिजे र्ािणनक दृष्ट्या सुयोग्य ि णिणशष्ट मागााने जुळिून घेण्याच्या ि प्रणतसाद देण्याच्या हेतूने होिारी अध्ययनाची प्रणिया होय. ही प्रणिया िय िाढल्याने णकंिा शारीररक िाडी सोबतच होईल असे नाही. परंतु ती म्हिजे िाढ ि णिकासाचा एक र्ाग आहे. अशी पररणस्थती ज्यामध्ये एक व्यिीही उद्यासाठी आणि अशाच प्रकारे प्रौढािस्थेत सुधा तयारी करते. शारीररक िाढ थांबली तरीसुद्धा पररपक्िता थांबत नाही तर ती प्रौढािस्थेत सुद्धा चालूच राहते. उदाहरिाथा, एक प्रौढ व्यिी जी णतचे आई-िडील कमािते ती निीन र्ािणनक पररणस्थतीशी जुळिून घेिे णशकून घेते जे तो/ ती त्यानंतर येिाऱ्या पररणस्थतीशी ज्या पद्धतींनी िागते त्यािर पररिाम करेल. पररपक्िता ही अशी प्रणिया आहे ज्याद्वारे आपि जीिन र्रात फि बदलतच नाही तर िाढतो ि णिकाससुद्धा पाितो. णिकासकीय मानसोपचारतज्ञ हे जीिनर्रात बऱ्याच िेगिेगळ्या प्रकारच्या पररपक्िता बघतात. मानसशास्त्रात पररपक्िता ही ती प्रणिया आहे ज्यात एक व्यिी पररपक्ि होते, दुसऱ्या शब्दात ती व्यिी पूिा कायाक्षमतेच्या अिस्थेला पोहोचते. मूलतः पररपक्ितेचा णिचार करताना फि जैणिक घटकच तपासले जायचे जसे मुलाच्या िागिुकीतील बदलात समाणिष्ट असिारी िय िाढण्याची णिया. जसा काळ लोटला तसे जैणिक पररपक्िता आणि पयाािरिीय अनुर्ि यांचा पररपाक म्हिून आकलनणिषयक णिकासाला समाणिष्ट करण्यासाठी पररपक्ितेचे णसद्धांत सुद्धा णिकणसत झाले. munotes.in

Page 69

िाढ ि णिकासािर
पररिाम करिारे घटक
69 पररपक्ितेची संकल्पना ही सिाप्रथम अनōÐड मेसेल यांनी १९४० मध्ये मांडली. त्यांनी मानिी णिकासात णनसगााच्या र्ूणमकेिर जोर णदला. णिकासात्मक मानसशास्त्रात पररपक्ितेची संकल्पना ही जीन णपगेट यांनी प्रगतीपथािर नेली. त्यांच्यामते फि िाढ होिे हे मुलांना त्यांचे जग समजून घेण्यासाठी त्यांचा िाढत्या क्षमतेत महत्िपूिा र्ूणमका बजािते, त्यासोबतच त्यांनी नमूद केले की मुले मानणसक दृष्ट्या पररपक्य झाल्याणशिाय काही णिणशष्ट काया करू शकत नाहीत. आजकालचे णिकासाचे णसद्धांत हे तंतोतंतपिे जैणिक मुद्दा णस्िकारत नाहीत. त्याऐिजी पररपक्िता ही जनुकशास्त्र ि सामाणजक पयाािरिीय प्रर्ाि यांच्या दरम्यान ची परस्परणिया जोडते. तसेच पररपक्िताही काही फि बालपिा पुरती मयााणदत राहत नाही. णिणिध णिख्यात व्यणिमत्िाद्वारे णदल्या गेलेल्या पररपक्ितेच्या िेगिेगळ्या व्याख्या पुढील प्रमािे: øोगमन हे पररपक्िता म्हिजे िय िाढिे अशी व्याख्या करतात. बोÁडिवन यांच्याअनुसार ‘पररपक्िता म्हिजे लायकी ि समायोजन यामधील िाढ’ वुÐफ व वुÐफ हे पररपक्ितेची व्याख्या करतांना म्हितात की पररपक्िता म्हिजे मुलांची णिकासाच्या टप्प्यािरील णिणशष्ट काया करण्याची क्षमता जे काया ते पूिी करु शकत नहते. पररपक्िता म्हिजे पयाािरि पररणस्थतीच्या णिस्तृत श्रेिीत णनयणमतपिे घडिारी िाढ णकंिा अशी िाढ जी प्रणशक्षि आणि सराि अशा अशा उद्दीपनाच्या णिशेष पररणस्थती णशिाय घडून येते.(गेट्स ि जणसाल्ड) गॅरी आिण िकंµसले यांच्यानुसार, ‘पररपक्िता म्हिजे अशी प्रणिया ज्याद्वारे शारीररक रचनेच्या िाढ ि णिकासाचा पररिाम म्हिून ितानाचे रूपांतरि घडते.’ ४.४.२ पåरप³वतेची वैिशĶ्ये पररपक्ितेची णिणिध िैणशष्ट्ये खाली णदलेली आहेत. अ) जनुकìय पåरणामांची बेरीज: पररपक्िता म्हिजे स्िमयााणदत जीिनचिात कायारत जनुकीय पररिामांची बेरीज होय. ती अनुिांणशकतेिर आधारीत आहे. ही प्रणिया व्यिीच्या अंतणनाणहत लायकी ि क्षमतांचे ििान करते. ब) Öवयंचलीत ÿिøया: पररपक्िता ही काणयक,शारररीक ि मानणसक णिर्ेदन आणि एकीकरिाची स्ियंचलीत प्रणिया आहे. क) वाढ व िवकास पररपक्िता ही िाढ ि णिकास या दोन्हींिर अिलंबून आहे. जे पररपक्िता अभ्यास नसलेले ितान घडू शकण्याच्या आधी णकंिा कोितेही एखादे णिणशष्ट ितान घडू शकण्याच्या आधी गरजेचे असते. यामध्ये फि रचनात्मक बदलच नव्हे तर कायाकारी बदल णकंिा कामणगरीचा सुद्धा समािेश होतो. ते व्यिीला रचनात्मक बदलापासून ते कायाकारी तत्परतेच्या पायरीपयांत पोहोचिण्यास मदत करते. munotes.in

Page 70

शैक्षणिक मानसशास्त्र
70 ड) वाढीची पूणाªवÖथा : पररपक्िता ही मानणसक, सामाणजक आणि र्ािनात्मक णिकासाच्या घनीर्ूतत्िाची पायरी आहे ि ती अशा प्रकारे बाढीच्या प्रणियेच्या पूिात्िास मदत करते. इ) अंतगªत Łपांतरण : पररपक्िता ही मूलत: एक रुपांतरिाची प्रणिया आहे जी आतून घडून येते ि व्यिीच्या क्षमतांचा णिकास ि जन्मजात पåरपक्ितेची प्रणिया आहे, फ) अÅययनाची पåरिÖथती : पररपक्िता ही अध्ययनाची अत्यािश्यक अट आहे. मानिी णिकास पूिात्िास नेण्यासाठीचा एकमेि स्रोत म्हिजे अध्ययन होय. पररपक्िता ही अध्ययनाचा पाया ठरते. ज) पåरप³वतेचे घटक : पररपक्ितेला अध्ययनाची प्रणिया समजले जाते. अध्ययन प्रणियेत तीन घटक अंतर्ूात होतात. ते म्हिजे संपादन, धारिा ि स्मरि (आठिि). संपादन: संपादन हे ितानात रूपांतरि घडिून आिण्यात सहाय्यक होतात आणि णिद्यार्थयाांना अध्ययनासाठी बौणद्धक दृष्ट्या तयार करतात. संपादन हेच अध्ययनाचा अथा, स्िरूप ि व्याणप्त ठरिते. धारिा: धारिेणशिाय णिद्याथी हा संपादीत गुि अणर्व्यि करण्यास अपयशी ठरतो. स्मरि : स्मरिाद्वारे एक व्यिी ही णिद्यार्थयााच्या पररपक्िता ि अध्ययन ितानाणिषयी मत बनिते. ह) अÅययन कौशÐयासाठी आवÔयक : शारीररक तसेच मानणसक प्रणशक्षिासाठी पररपक्िता ही अत्यािश्यक आहे. कोित्याही कायाात णनपुिता येण्यासाठी शारीररक ि मानणसक पररपक्ितेची प्राप्ती ही अणतशय महत्त्िाची आहे. तेथे बाह्य उत्तेजना देिाऱ्या िस्तू णकंिा उद् दीपनाची काहीही गरज नाही कारि पररपक्िता ही स्ियंचणलत प्रणिया आहे. ग) पåरप³वता आिण शारीåरक योµयता : पररपक्ि अध्ययन ितानाचा णिकास हा णिद्यार्थयााच्या शारीररक योग्यतेिरसुद्धा अिलंबून असतो. संपादन, धारिा आणि स्मरि हे त्यांची काये यशस्िीपिे तेव्हाच पार पाडतात जेव्हा शरीर अियि हे या घटकांचा सुयोग्य णिकास करण्यात सक्षम असतात. शारीररक कमतरता णकंिा आजार हे मुलाच्या अध्ययन प्रणियेत अडथळा आितात. जोपयांत शरीर अियि किखर होत नाहीत णकंिा स्नायू पुरेशे मजबूत होत नाहीत तोपयांत मुलाच्या ितानात अपेणक्षत पररितान घडून येत नाही. या संदर्ाात, पररपक्ितेला शारीररक योग्यता हे नाि णदले गेले आहे. munotes.in

Page 71

िाढ ि णिकासािर
पररिाम करिारे घटक
71 म) पåरप³वते¸या आधी ÿिश±ण अथªहीन आहे. शारीररक पररपक्िता ही मानणसक पररपक्ितेइतकीच महत्त्िाची आहे. म्हिूनच मुलाला कोित्याही प्रकारचे प्रणशक्षि देण्याआधी पालकांचे तसेच णशक्षकांचे हे सिाप्रथम कताव्य आहे की ते मूल हे शारीररक दृष्ट्या आणि मानणसक दृष्ट्या पूिा पररपक्ि आहे की नाही ते बघिे. पररपक्ितेच्या आधी णदलेले प्रणशक्षि हे कुठलीही कृती समजून घेण्यास णनरुपयोगी आहे. पररपक्िता आणि अध्ययन हे एकाच प्रणियेचे दोन िेगिेगळे पैलू म्हिून समजले जातात. ४.४.३ पåरप³वतेचे शै±िणक पåरणाम: एस. अले³झांűा यांनी कथन केले आहे की, "पररपक्िता ही मूलतः एक जन्मजात ि आतून होिारी रूपांतरिाची प्रणिया आहे णकंिा सणजिामध्ये असलेल्या मूळ शिींमुळे घडून येिारा सणजिांचा णिकास ि संरचना ि काये यामधील िाढ होय.” अध्ययनािर पररिाम करिारा िमिारीत िरचा घटक म्हिजे पररपक्िता होय. 'पयाािरि पररणस्थतीच्या णिस्तृत श्रेिीत णनयणमतपिे घडून येिारी िाढ’ अशीही त्याची व्याख्या केली जाते. दुसऱ्या शब्दात पररपक्िता म्हिजे अशी िाढ जी प्रणशक्षि णकंिा सराि यासारख्या उद्दीपनाच्या णिशेष पररणस्थतींणशिाय एखाद्या व्यिीत णनयणमतपिे ि सतत घडून येते. मुलाद्वारे पररपक्ितेची णिणशष्ट पायरी गाठल्यानंतरच अध्ययन शक्य होते. पररपक्ितेची णिणशष्ट पायरी प्राप्त केल्यानंतरच सराि ि प्रणशक्षि फलदायी होते. पररपक्िता ही मुलाची अध्ययनाची तयारी ठरिले. णिद्याथी हा एखादे णिणशष्ट काया जे त्याला णशकणिण्याचे योजलेले आहे ते णशकण्यास पुरेसा तयार म्हिजेच पुरेसा पररपक्ि आहे जी नाही याणिषयीचे ज्ञान असिे णशक्षकासाठी महत्त्िपूिा आहे. पररपक्ितेची इष्टतम पातळी गाठलेली नसतांना मुलाला णशकणििे पररिामकारक असिार नाही. पररपक्ितेचा दर हा व्यिीपरत्िे बदलतो. थोडक्यात म्हिजे पररपक्ितेत व्यिीगत फरक असतात. सारख्याच ियात अध्ययन क्षमतेत व्यिीगत फरक असतात. काही लिकर पररपक्ि होतात तर काही जास्त काळ घेतात. जी मुले लिकर पररपक्ि होतात ती णिणशष्ट कौशल्ये लिकर णशकतात. स्नायू ि मेंदूच्या क्षमतेच्या पररपक्ितेनंतरच तीन 'R' म्हिजेच िाचन (Reading), णलखाि (Writing) आणि ओळख (Recognizing) णशकले जाऊ शकतात. अध्ययन क्षमतेचा दर हा मोठ्या मेंदूच्या पररपक्ितेशी घणनष्ठपिे णनगडीत आहे, म्हिून असे म्हटले जाऊ शकते की आध्ययन हे पररपक्ितेपासून स्ितंि नाही तर िाढीच्या णिणशष्ट टप्प्यािरच आधारीत असाियास हिे. पररपक्ितेची णिणशष्ट पायरी गाठल्यानंतरच अध्ययन शक्य होते. उदाहरिाथा एखादया सहा मणहन्याच्या मुलाला आपि चालिण्याचा णकतीही सराि करणिला तरीही ते बाळ चालू शकिार नाही कारि त्याचे स्नायू चालिे णशकण्यासाठी पुरेसे पररपक्ि नाहीत. हे णिणशष्ट णशकिे तेव्हाच शक्य होईल जेव्हा मज्जातंतू ि स्नायू हे पररपक्िता ि णिकासाची णिणशष्ट munotes.in

Page 72

शैक्षणिक मानसशास्त्र
72 पायरी गाठतील. त्याचप्रमािे णशक्षकासाठी हे महत्िाचे आहे की मुलाच्या पररपक्ितेच्या पातळीनुसार काये ि कायापद्धतींचे णनयोजन करिे. पररपक्िता ि अध्ययनाची र्ूणमका ही पालक तसेच ि णशक्षकाला प्रणशक्षि कोिते ि ते केव्हा सुरु करािे हे जािण्यास मदत करते. पररपक्ितेद्वारा णनर्ािल्या जािाऱ्या र्ूणमकेचे ज्ञान दशाणिते की मूल हे अध्यापनाद्वारा फायदा होण्याइतपत मोठा णकंिा पररपक्ि नसेल तर त्याचे मूल्य मूलासाठी नगण्य आहे आणि णशक्षकाच्या ितीने िेळ ि श्रम िाया घालिण्यासारखे आहे. मूल णशकायला तयार असल्यािरच अध्ययन सुरु व्हाियास हिे. जर मूल णशकायला तयार असेल आणि त्याला मागादशान णकंिा प्रणशक्षि णदले गेले नाही तर त्याची आिड, रुची ही डळमळीत होऊ शकते. पररपक्िता ही अध्ययनासोबत येते, ती ियासोबत येईलच असे नाही. राइसन यांनी अगदी योग्य सांणगतले आहे, "पररपक्िता ही जीिनासाठी आिश्यक आहे परंतु पुरेशी अट नाही." ४.५ सारांश या युणनटमध्ये आपि णशकलो की व्यिीगत फरक हे मानिातील असे फरक आहेत जे एखाद्याला दुसऱ्यापासून िेगळे णकंिा णर्न्न करतात आणि एखाद्याला एकमेिणद्वतीय बनणितात. दुसऱ्या शब्दात सांगायचे म्हिजे दोन व्यिी या एकसारख्या असत नाहीत. व्यिीगत फरकाचा अभ्यास हा आपल्याला काय मािसाना एकमेकांसारखे बनणिते आणि काय त्यांना िेगिेगळे करते हे समजण्यास मदत करते. एका व्यिीपासून दुसऱ्या व्यिीत आढळिारे बदल णिचारात घेता एखादी व्यिी मानिी ितानाची पूिा श्रेिी उत्कृष्ट प्रकारे समजून घेऊ शकते. णशक्षि हे मुलाच्या िाढ ि णिकासाशी णजिंतपिे जोडलेले आहे. णशक्षिाचा प्रमुख उद्देश म्हिजे मुलांच्या क्षमता उत्कृष्टपिे प्रकट करिे. असे म्हितात की मुले काही नैसणगाक गुि घेऊन जन्माला येतात आणि णिशेष पयाािरिात सुयोग्य िाढीला चालना देिे ही णशक्षिाची ताकद आहे. तसेच आपि दोन प्रमुख घटकांिर लक्ष केंणित केले- व्यिीच्या िाढ ि णिकासािर पररिाम करिारे अनुिंणशकता ि पयाािरि. िाढ हे व्यिी ि णतच्या पयाािरिातील परस्पर संिादाचे फळ आहे. अनुिंणशकता ही व्यणिगत जन्मजात गुिांत एकूि गोळाबेरीज समजली जाते. पयाािरिात अशा सिा शिींचा समािेश होतो ज्या व्यिीिर काया करतात. असाही णनष्ट्कषा काढला गेला की दोन्हीही णततकीच महत्त्िाची आहे आणि एकमेकांिर अिलंबून आहे. दुसऱ्या शब्दात आपि होऊ शकतो की अनुिंणशकता ि पयाािरि हे परस्पर पूरक आहेत ि दोन्हीही एकाच घटनेचे पैलू आहेत. आपि हे सुद्धा णशकलो की पररपक्िताही िाढ घडिून आिण्यासाठीच्या घटकांपैकी एक आहे आणि णशक्षकांसाठी हे जाििे महत्त्िाचे आहे की णनयोणजत अभ्यासिम अंमलात आिण्यापूिी आपली मुले णकती प्रमािात पररपक्ि आहेत. munotes.in

Page 73

िाढ ि णिकासािर
पररिाम करिारे घटक
73 ४.६ संदभª Hurlock, Blizabeth, B. (१९७३) Adolescent Development, McGraw Hill – TOKYO. Jersild, Arthur Thomas, (१९५७): Psychology of Adolescence, Macmillan, Michigan. Chauhan. SS (२०१०) Advanced Educational Psychology, Vikas publishing House Pvt. Ltd., New Delhi. Sharma, Sagar and Nanda. ३K (१९५७) Fundamental Educational Psychology, NES Educational Publishers, Chandigarh. Chaube s.p. & Chaube Akhilesh (१९९६) Educational Psychology and Experiments, Himalaya Publishing House, Bombay.  munotes.in

Page 74

शैक्षणिक मानसशास्त्र
74 ५ ÿाÂयाि±क कायª शै±िणक मानसशाľ िवभाग I (टीप : ही ÿाÂयाि±क काय¥ - मागªदशªक तÂवे/नमुने हे फĉ S.Y.B.A. (Education), I.D.O.L. ¸या िवīाÃया«साठी अपे±ीत आहेत) तुमच्याकडून दोन प्रात्याणक्षक काये करण्याची अपेक्षा आहे. प्रात्याणक्षक कायय 1 आणि प्रात्याणक्षक कायय 2 जी खाली पाठ रचनेत णदली आहेत ही 20 गुिाांसाठी असून अभ्यासक्रमाचा अणिभाज्य भाग आहेत. घटक रचना ÿाÂयि±क कायª 1 मानसशास्त्रीय णनयतकालीकात नोंदिायच्या प्रयोगाचा नमुना ÿाÂयि±क कायª 2 समस्या अभ्यासाचा नमुना अहिाल (या अहिालात तुम्ही नमुद केलेल्या मुद्याव्यणतररक्त तुमचे स्ितःचे मुद्देसुद्धा समाणिष्ट करु शकतात.) प्रात्याणक्षक कायय 1 अध्ययनाचे हस्ताांतरि, लक्ष णिचणलत होिे आणि बाह्य प्रेरिा यािर प्रयोग करिे आणि त्याला एका प्रायोणगक मानसशास्त्रीय णनयतकाणलकात नोंदििे. मानसशास्त्रीय णनयतकाणलकात नोदिायच्या प्रयोगाचा नमुना ÿेरणेवरील ÿयोग प्रयोग क्र. 01 िेळ सकाळी 9 ते सकाळी 9.45 िार सोमिार तारीख 6 एणप्रल 2020 उĥेश : सातिीच्या िगायतील णिद्याार्थयाांच्या शैक्षणिक कामणगरीिरील प्रेरिेचा प्रभाि अभ्यासिे. Öवłपः ही एक व्यक्तीगत, शाणददक, कागद ि पेणससल कामणगरी चाचिी आहे. सािहÂय: आकलन क्षमता चाचिीिरील कागद, पेणससल णकांिा पेन आणि स्टॉपिॉच. कृतीः प्रयोगकत्याांने सातिी इयत्तेच्या सांपूिय िगायशी सांबांध प्रस्थाणपत केला आणि प्रयोगाचा उद्देश साांणगतला. प्रयोगकत्यायने सूचना णदल्या आणि णिद्यार्थयाांना आकलन क्षमता चाचिीत सिोच्च कामणगरी करण्यासाठी प्रेरिा णदली. साध्या यादृणच्िक नमुना पद्धतीने िगायतील णिद्यार्थयाांचे दोन समान गटात णिभाजन करण्यात आले. अ गटातील णिद्यार्थयाांना आकलन क्षमता चाचिी कागद देण्यात आले. ब गटातील णिद्यार्थयाांनासुद्धा तेच आकलन क्षमता चाचिी कागद देण्यात आले. परांतु जे चाचिीत चाांगले गुि णमळणितात त्याांच्यासाठी एक अणतशय प्रेरिादायी सांदेश ि कौतुकाची हमी सह देण्यात आले. गुिदान झाल्यानांतर, चाचिीचे पररिाम तक्तत्यात माांडले गेले. तक्तत्यातील गुिाांिर आधारीत स्तांभालेख तयार केले गेले. गट munotes.in

Page 75

प्रात्याणक्षक कायय

75 अ ि गट ब चे पररिाम हे आडव्या X - अक्षािर दाखणिले गेले तर सांपाणदत कामणगरीची पातळी ही उभ्या Y - अक्षािर दशयणिली गेली. िनåर±ण तĉा ø. 1- ÿेरणाĬारे आकलन ±मता चाचणी गट आकलन ±मता चाचणी
कागद सरासरी गुण गट अ बाह्य प्ररिेणशिाय 225/300 = 75% गट ब बाह्य प्रेरिेसह 270/300 = 90% िरील णनररक्षि तक्ता क्र 1 िरून आकलन क्षमता चाचिी प्राप्ाांकाचे णिश्लेषि केले गेले. या चाचिीच्या पररिामाच्या आधारे, आलेख तयार केले गेले. आत्मपररक्षि आणि शैक्षणिक पररिाम सुद्धा णलणहले गेले. णनररक्षि तक्ता क्र. 1 िर आधारीत पुढील आकृती काढली गेली. आकृती 1: ÿेरणेĬारे आकलन ±मता चाचणी आत्मपररक्षि: तुम्ही हा प्रयोग सुरु कराियाच्या आधीच्या तुमच्या भािना आणि या प्रयोगादरम्यानच्या तुमच्या भािना हे मुद्दे णिचार करण्याजोगे आहे. तुमची कामणगरी आणि तुमच्या कामणगरीिर प्रभाि टाकिारे मानसशास्त्रीय, भािणनक णकांिा शारीररक घटक याणिषयी तुमच्या भािना काय आहेत? तुमच्या कामणगरीणिषयी तुमचे मत काय आहे ? तुम्ही अणधक चाांगली कामणगरी करण्यासाठी यामुळे तुम्ही प्रेररत झालात का ? या प्रयोगासांदभायतील तुमच्या पररिामाांशी तुम्ही समाधानी आहात का ? शै±िणक पåरणाम प्रात्यणक्षक कायय 2 : एक अध्ययन अक्षम णिद्याथी णकांिा एक हुशार णिद्याथी णकांिा एक कमकुित अध्ययन कताय याांचा समस्या अभ्यास तयार करिे आणि त्यािरील एक सांपूिय अहिाल सादर करिे. समस्या अभ्यासाचा नमुना अहिाल (नमूद केलेल्या मुद्दयाां व्यणतररक्त तुम्ही तुमचे स्ितःचे काही मुद्दे सुद्धा समाणिष्ट करु शकतात. समÖया अËयास : हòशार िवīाÃयाªवरील अहवाल पåरचय : प्रात्याणक्षकासाठी िास्तणिक जीिन पररणस्थतीचे आकलन णिकसीत करून एक समस्या अभ्यास हाती घेण्यात येतो आणि त्याणिषयी उपाय णकांिा णनियय घेतला जातो. सद्य अहिालासाठी मुांबईतील एका इांग्रजी माध्यम शाळेच्या एका हुशार णिद्यार्थयायसाठी समस्या अभ्यास पार पाडला गेला. इजाफा हे त्या हुशार मुलाचे नाि असून तो दहािी इयत्तेत णशकतो. पाĵªिपटीका : सियच णिषयाच्या णशक्षकाांच्या मते इजाफा हा खूप हुशार णिद्याथी आहे. परांतु त्याचे िगायतील ितयन हे बऱ्याच णशक्षकाांसाठी णचांतेचे कारि आहे. काही काही िेळेस बरेच णशक्षक इजाफाच्या बौणद्धक पातळीशी जुळिून घेण्यास असमथय ठरतात. या समस्या अभ्यासासाठी िगयणशक्षक munotes.in

Page 76

शैक्षणिक मानसशास्त्र
76 श्री युरीको याांनी मला सुरुिातीपासून शेिटपयांत साहाय्य केले. िगयणशक्षक हे त्याच िगायतील इतर णिद्यार्थयाांच्या तुलनेत इजाफाच्या िगायतील अणतउत्साही पिाच्या बाबतीत णचांतातूर होते. समÖया तपासणी : सुरूिातीला मी सिय िगायतील इजाफाच्या प्रत्येक पैलूनपैलू णिषयी समजून घेण्याचा पूिय प्रयत्न केला आणि सियणिषय णशक्षकाांशी त्याच्या णिषयी चचाय केली. अथायत हे सिय आदरिीय प्राचायय मॅडमाांच्या औपचाररक परिानगीने केले त्यानांतर प्रत्यक्ष माणहती गोळा केल्यानांतर मी ती सिय णिभक्त केली आणि सियणिषयक णशक्षक आणि इजाफाच्या िगायतील त्याचे जिळचे काही णमत्र याांची व्यक्तीशः ि िैयणक्तकररत्या मुलाखत घेण्याचे ठरिले. त्यानांतर इजाफाच्या पालकाांसोबत शाळेच्या बगीच्यात एक अनौपचाररक मुलाखत घेतली गेली. इजाफाणिषयीच्या या सिय औपचाररक तसे अनौपचाररक मुलाखती आणि चचाय या समस्या अभ्यासासाठी नोंद िहीत नोंदिल्या गेल्या. अणधकृत भेटी, मुलाखत आणि चचाांसाठी सांबांधीत व्यक्तीच्या परिानगीने सांपूिय सांभाषिाच्या प्रत्येक मुद्दा नोंदणिण्यासाठी दुकश्राव्य मुद्रि तांत्रज्ञानाचा िापर केला गेला. इजाफाशी सांबांधी गोळा केलेल्या सामग्रीने पूिय समाधानी झाल्यानांतर मी अहिालातील सिय महत्त्िाचे मुद्दयाांचा साराांश सुरू केला असे लक्षात आले की इजाफाचे त्रासदायक ितयन हे बहुताांश इांग्रजी भाषेच्या िगायत होते. यामागचे सांभाव्य कारि हे दोन घटकाांमुळे होते. इजाफा हा इांग्रजी भाषेत चाांगला होता आणि णशक्षक बहुधा इांग्रजी सांकल्पना इांग्रजी कमकुित असलेल्या णिद्यार्थयाांसाठी स्पष्ट करताांना स्थाणनक भाषेचा िापर करत हे इजाफाला आिडत नसे. अथªबोध हुशार णिद्यार्थयायजिळ अमुतय सांकल्पना ग्रहि करण्याची आणि त्याांना अणधक काययक्षमतेने ि योग्यररतीने सुसांगठीत करण्यी क्षमता असते. इजाफाजिळ उच्चशैक्षणिक क्षमता, अणधक सृजन शीलता आणि नेतृत्िगुि आहेत. णशक्षकाच्या ितीने णशक्षकाने अशा प्रकारचे िगायतील िातािरि तयार करािे जे इजाफाला अभ्यासात आव्हान देऊ शकेल. पयाªय णशक्षकाने इजाफाला स्ितांत्र प्रकल्प ि कृती पुरिायलाच हव्या आणि त्याला त्याच्या क्षमतेला आव्हान द्यायला हिे कारि त्याला इतर णिद्यार्थयाांच्या तुलनेत नेहमीच जास्तीचा िेळ असतो. णशक्षकाने सृजनशीलता आणि मूलभूत णिचारसरिीला उत्तेजन दयायलाच हिे. णशक्षकान इजाफाला टाचि काढण्याचे आणि असांबांधीत मुद्दे अणतशय सृजनशील मागायने जोडण्याचे मागय शोधून काढू द्यािे. णशक्षकाने त्याच्या धडयाांमध्ये बहुणिध बुद्धीमत्तेचा समािेश करायलाच हिा. कारि प्रत्येक णिद्यार्थयाांची गरज ही िेगळी असते.णतथे इजाफाची सुद्धा तशीच गोष्ट आहे. - इजाफाला बुद्धीमत्तेच्या एक णकांिा अणधक क्षेत्रात आव्हान द्यािे. - णशक्षकाांनी अभ्यास साणहत्य पुरिायला हिे परांतु इजाफाच्या क्षमतेनुसार िैणिध्यपूिय णनष्पत्तीची अपेक्षा ठेिािी. munotes.in

Page 77

प्रात्याणक्षक कायय

77 - णशक्षकाने खास करून इजाफासारख्या णिद्यार्थयायसाठी उच्च क्रम णिचारसरिी आणि तकयशक्ती असलेले प्रश्न ि गृहपाठाांचा समािेश करायलाच हिा. - िास्तणिक जीिन अनुभिाांचा िगायतील अध्यापन ि अध्ययन प्रणक्रयेत समािेश करण्याइतपत अभ्यासक्रम लिणचक हिा. - अभ्यासक्रम हा णनणितपिे णिद्याथीकेंद्रीत असायला हिा जेिे इजाफा हा िगायत कृतीशीलपिे गुांतून राहू शकेल. - अभ्यासक्रमाची चौकट ही णिद्यार्थयायची आिड आणि त्याांच्या शैक्षणिक गरजा याांच्यानुसार तयार करायला हिे. - णशक्षकाने बदलाणभमुख राहयलाच हिे - तांत्रज्ञान णिकणसत होते तशी णपढी बदलते. - णशक्षकाांनी णिद्यार्थयाांना कोरी पाटी समजू नये. उपाय : इजफाच्या ितयनाच्या मागयदशयन देण्यास ि आकार देण्यास सांभािीत पिे कायय करू शकिारे उपाय हे िरील पररच्िेदात नमूद केलेल्या पयाययात णदले आहे. याांचा िापर इजाफाच्या बाबतीत णकांिा हुशार णिद्यार्थयाांच्या बाबतीत गरजेनुसार काहींचा सांयोग करून आणि थोडयाफार कमी अणधक फरकाने करायला हिे. हे सत्य आहे की हुशार मुले ही आव्हानात्मक कायायमुळे प्रेरीत होतात. म्हिून जर णशक्षिाला िाटत असेल की तो हुशार मुलाांना हाताळाियास असमथय आहे. तर त्याने हुशार मुलाांना हाताळाियास असमथय आहे. तर त्याने हुशार मुलाांिर केल्या गेलेल्या सांशोधनाची मदत घ्यायलाच हिी. अशाप्रकारे येथे णिशेषतः इजाफासाठी इांग्रजी णशक्षक एखाद्या णिणशष्ठ कणिता णकांिा गोष्टीसाठी एक िेगळी सुरुिात णकांिा शेिट णिचारू शकतात. तसेच इांग्रजी णशक्षक इजाफाला पाठय पुस्तकातील एखाद्या पात्रािर आधारीत गोष्टी णलहायला साांगू शकतात तसेच इांग्रजी णशक्षि इजाफाला इांग्रजीत समग्रपिे तरबेज होण्यासाठी मदत करू शकतात. िशफारसी णशक्षकाांनी इणच्ित मागायने बदलण्यास मदत करण्यासाठी शाळेच्या दृष्टीने महत्त्िाची बाब म्हिजे शाळेने णशक्षकाांसाठी व्यािसाणयक णिकास अभ्यासक्रम चालिायला हिा. निीन मागय अिलांबण्यासाठी चाांगल्या णस्थरस्थािर झालेल्या णशक्षकाला सुद्धा पाठबळ देिाऱ्या िातािरिाची गरज असते. मानसशास्त्रज्ञ मानतात की इजाफासारखे हुशार णिद्याथी हे स्ि - णटकाकार असतात आणि नेहमीच पूियत्िाच्या णदशेने कायय करतात. णशक्षकाचे िगायतील ितयन हे हुशार णिद्यार्थयाांच्या सांदभायत अणतशय महत्त्िाचे आहे.  munotes.in

Page 78

शैक्षणिक मानसशास्त्र
78 ब ÿाÂयाि±क कायª शै±िणक मानसशाľ िवभाग I (टीप : ही ÿाÂयाि±क काय¥ - मागªदशªक तÂवे/नमुने हे फĉ S.Y.B.A. (Education), I.D.O.L. ¸या िवīाÃया«साठी अपे±ीत आहेत) तुमच्याकडून दोन प्रात्याणक्षक काये करण्याची अपेक्षा आहे. प्रात्याणक्षक कायय 1 आणि प्रात्याणक्षक कायय 2 जी खाली पाठ रचनेत णदली आहेत ही 20 गुिाांसाठी असून अभ्यासक्रमाचा अणिभाज्य भाग आहेत. घटक रचना ÿाÂयि±क कायª 1 मानसशास्त्रीय णनयतकालीकात नोंदिायच्या प्रयोगाचा नमुना ÿाÂयि±क कायª 2 समस्या अभ्यासाचा नमुना अहिाल (या अहिालात तुम्ही नमुद केलेल्या मुद्याव्यणतररक्त तुमचे स्ितःचे मुद्देसुद्धा समाणिष्ट करु शकतात.) प्रात्याणक्षक कायय 1 अध्ययनाचे हस्ताांतरि, लक्ष णिचणलत होिे आणि बाह्य प्रेरिा यािर प्रयोग करिे आणि त्याला एका प्रायोणगक मानसशास्त्रीय णनयतकाणलकात नोंदििे. मानसशास्त्रीय णनयतकाणलकात नोदिायच्या प्रयोगाचा नमुना ÿेरणेवरील ÿयोग प्रयोग क्र. 01 िेळ सकाळी 9 ते सकाळी 9.45 िार सोमिार तारीख 6 एणप्रल 2020 उĥेश : सातिीच्या िगायतील णिद्याार्थयाांच्या शैक्षणिक कामणगरीिरील प्रेरिेचा प्रभाि अभ्यासिे. Öवłपः ही एक व्यक्तीगत, शाणददक, कागद ि पेणससल कामणगरी चाचिी आहे. सािहÂय: आकलन क्षमता चाचिीिरील कागद, पेणससल णकांिा पेन आणि स्टॉपिॉच. कृतीः प्रयोगकत्याांने सातिी इयत्तेच्या सांपूिय िगायशी सांबांध प्रस्थाणपत केला आणि प्रयोगाचा उद्देश साांणगतला. प्रयोगकत्यायने सूचना णदल्या आणि णिद्यार्थयाांना आकलन क्षमता चाचिीत सिोच्च कामणगरी करण्यासाठी प्रेरिा णदली. साध्या यादृणच्िक नमुना पद्धतीने िगायतील णिद्यार्थयाांचे दोन समान गटात णिभाजन करण्यात आले. अ गटातील णिद्यार्थयाांना आकलन क्षमता चाचिी कागद देण्यात आले. ब गटातील णिद्यार्थयाांनासुद्धा तेच आकलन क्षमता चाचिी कागद देण्यात आले. परांतु जे चाचिीत चाांगले गुि णमळणितात त्याांच्यासाठी एक अणतशय प्रेरिादायी सांदेश ि कौतुकाची हमी सह देण्यात आले. गुिदान झाल्यानांतर, चाचिीचे पररिाम तक्तत्यात माांडले गेले. तक्तत्यातील गुिाांिर आधारीत स्तांभालेख तयार केले गेले. गट munotes.in

Page 79

प्रात्याणक्षक कायय

79 अ ि गट ब चे पररिाम हे आडव्या X - अक्षािर दाखणिले गेले तर सांपाणदत कामणगरीची पातळी ही उभ्या Y - अक्षािर दशयणिली गेली. िनåर±ण तĉा ø. 1- ÿेरणाĬारे आकलन ±मता चाचणी गट आकलन ±मता चाचणी
कागद सरासरी गुण गट अ बाह्य प्ररिेणशिाय 225/300 = 75% गट ब बाह्य प्रेरिेसह 270/300 = 90% िरील णनररक्षि तक्ता क्र 1 िरून आकलन क्षमता चाचिी प्राप्ाांकाचे णिश्लेषि केले गेले. या चाचिीच्या पररिामाच्या आधारे, आलेख तयार केले गेले. आत्मपररक्षि आणि शैक्षणिक पररिाम सुद्धा णलणहले गेले. णनररक्षि तक्ता क्र. 1 िर आधारीत पुढील आकृती काढली गेली. आकृती 1: ÿेरणेĬारे आकलन ±मता चाचणी आत्मपररक्षि: तुम्ही हा प्रयोग सुरु कराियाच्या आधीच्या तुमच्या भािना आणि या प्रयोगादरम्यानच्या तुमच्या भािना हे मुद्दे णिचार करण्याजोगे आहे. तुमची कामणगरी आणि तुमच्या कामणगरीिर प्रभाि टाकिारे मानसशास्त्रीय, भािणनक णकांिा शारीररक घटक याणिषयी तुमच्या भािना काय आहेत? तुमच्या कामणगरीणिषयी तुमचे मत काय आहे ? तुम्ही अणधक चाांगली कामणगरी करण्यासाठी यामुळे तुम्ही प्रेररत झालात का ? या प्रयोगासांदभायतील तुमच्या पररिामाांशी तुम्ही समाधानी आहात का ? शै±िणक पåरणाम
munotes.in

Page 80

शैक्षणिक मानसशास्त्र
80 प्रात्यणक्षक कायय 2 : एक अध्ययन अक्षम णिद्याथी णकांिा एक हुशार णिद्याथी णकांिा एक कमकुित अध्ययन कताय याांचा समस्या अभ्यास तयार करिे आणि त्यािरील एक सांपूिय अहिाल सादर करिे. समस्या अभ्यासाचा नमुना अहिाल (नमूद केलेल्या मुद्दयाां व्यणतररक्त तुम्ही तुमचे स्ितःचे काही मुद्दे सुद्धा समाणिष्ट करु शकतात. समÖया अËयास : हòशार िवīाÃयाªवरील अहवाल पåरचय : प्रात्याणक्षकासाठी िास्तणिक जीिन पररणस्थतीचे आकलन णिकसीत करून एक समस्या अभ्यास हाती घेण्यात येतो आणि त्याणिषयी उपाय णकांिा णनियय घेतला जातो. सद्य अहिालासाठी मुांबईतील एका इांग्रजी माध्यम शाळेच्या एका हुशार णिद्यार्थयायसाठी समस्या अभ्यास पार पाडला गेला. इजाफा हे त्या हुशार मुलाचे नाि असून तो दहािी इयत्तेत णशकतो. पाĵªिपटीका : सियच णिषयाच्या णशक्षकाांच्या मते इजाफा हा खूप हुशार णिद्याथी आहे. परांतु त्याचे िगायतील ितयन हे बऱ्याच णशक्षकाांसाठी णचांतेचे कारि आहे. काही काही िेळेस बरेच णशक्षक इजाफाच्या बौणद्धक पातळीशी जुळिून घेण्यास असमथय ठरतात. या समस्या अभ्यासासाठी िगयणशक्षक श्री युरीको याांनी मला सुरुिातीपासून शेिटपयांत साहाय्य केले. िगयणशक्षक हे त्याच िगायतील इतर णिद्यार्थयाांच्या तुलनेत इजाफाच्या िगायतील अणतउत्साही पिाच्या बाबतीत णचांतातूर होते. समÖया तपासणी : सुरूिातीला मी सिय िगायतील इजाफाच्या प्रत्येक पैलूनपैलू णिषयी समजून घेण्याचा पूिय प्रयत्न केला आणि सियणिषय णशक्षकाांशी त्याच्या णिषयी चचाय केली. अथायत हे सिय आदरिीय प्राचायय मॅडमाांच्या औपचाररक परिानगीने केले त्यानांतर प्रत्यक्ष माणहती गोळा केल्यानांतर मी ती सिय णिभक्त केली आणि सियणिषयक णशक्षक आणि इजाफाच्या िगायतील त्याचे जिळचे काही णमत्र याांची व्यक्तीशः ि िैयणक्तकररत्या मुलाखत घेण्याचे ठरिले. त्यानांतर इजाफाच्या पालकाांसोबत शाळेच्या बगीच्यात एक अनौपचाररक मुलाखत घेतली गेली. इजाफाणिषयीच्या या सिय औपचाररक तसे अनौपचाररक मुलाखती आणि चचाय या समस्या अभ्यासासाठी नोंद िहीत नोंदिल्या गेल्या. अणधकृत भेटी, मुलाखत आणि चचाांसाठी सांबांधीत व्यक्तीच्या परिानगीने सांपूिय सांभाषिाच्या प्रत्येक मुद्दा नोंदणिण्यासाठी दुकश्राव्य मुद्रि तांत्रज्ञानाचा िापर केला गेला. इजाफाशी सांबांधी गोळा केलेल्या सामग्रीने पूिय समाधानी झाल्यानांतर मी अहिालातील सिय महत्त्िाचे मुद्दयाांचा साराांश सुरू केला असे लक्षात आले की इजाफाचे त्रासदायक ितयन हे बहुताांश इांग्रजी भाषेच्या िगायत होते. यामागचे सांभाव्य कारि हे दोन घटकाांमुळे होते. इजाफा हा इांग्रजी भाषेत चाांगला होता आणि णशक्षक बहुधा इांग्रजी सांकल्पना इांग्रजी कमकुित असलेल्या णिद्यार्थयाांसाठी स्पष्ट करताांना स्थाणनक भाषेचा िापर करत हे इजाफाला आिडत नसे. अथªबोध munotes.in

Page 81

प्रात्याणक्षक कायय

81 हुशार णिद्यार्थयायजिळ अमुतय सांकल्पना ग्रहि करण्याची आणि त्याांना अणधक काययक्षमतेने ि योग्यररतीने सुसांगठीत करण्यी क्षमता असते. इजाफाजिळ उच्चशैक्षणिक क्षमता, अणधक सृजन शीलता आणि नेतृत्िगुि आहेत. णशक्षकाच्या ितीने णशक्षकाने अशा प्रकारचे िगायतील िातािरि तयार करािे जे इजाफाला अभ्यासात आव्हान देऊ शकेल. पयाªय णशक्षकाने इजाफाला स्ितांत्र प्रकल्प ि कृती पुरिायलाच हव्या आणि त्याला त्याच्या क्षमतेला आव्हान द्यायला हिे कारि त्याला इतर णिद्यार्थयाांच्या तुलनेत नेहमीच जास्तीचा िेळ असतो. णशक्षकाने सृजनशीलता आणि मूलभूत णिचारसरिीला उत्तेजन दयायलाच हिे. णशक्षकान इजाफाला टाचि काढण्याचे आणि असांबांधीत मुद्दे अणतशय सृजनशील मागायने जोडण्याचे मागय शोधून काढू द्यािे. णशक्षकाने त्याच्या धडयाांमध्ये बहुणिध बुद्धीमत्तेचा समािेश करायलाच हिा. कारि प्रत्येक णिद्यार्थयाांची गरज ही िेगळी असते.णतथे इजाफाची सुद्धा तशीच गोष्ट आहे. - इजाफाला बुद्धीमत्तेच्या एक णकांिा अणधक क्षेत्रात आव्हान द्यािे. - णशक्षकाांनी अभ्यास साणहत्य पुरिायला हिे परांतु इजाफाच्या क्षमतेनुसार िैणिध्यपूिय णनष्पत्तीची अपेक्षा ठेिािी. - णशक्षकाने खास करून इजाफासारख्या णिद्यार्थयायसाठी उच्च क्रम णिचारसरिी आणि तकयशक्ती असलेले प्रश्न ि गृहपाठाांचा समािेश करायलाच हिा. - िास्तणिक जीिन अनुभिाांचा िगायतील अध्यापन ि अध्ययन प्रणक्रयेत समािेश करण्याइतपत अभ्यासक्रम लिणचक हिा. - अभ्यासक्रम हा णनणितपिे णिद्याथीकेंद्रीत असायला हिा जेिे इजाफा हा िगायत कृतीशीलपिे गुांतून राहू शकेल. - अभ्यासक्रमाची चौकट ही णिद्यार्थयायची आिड आणि त्याांच्या शैक्षणिक गरजा याांच्यानुसार तयार करायला हिे. - णशक्षकाने बदलाणभमुख राहयलाच हिे - तांत्रज्ञान णिकणसत होते तशी णपढी बदलते. - णशक्षकाांनी णिद्यार्थयाांना कोरी पाटी समजू नये. उपाय : इजफाच्या ितयनाच्या मागयदशयन देण्यास ि आकार देण्यास सांभािीत पिे कायय करू शकिारे उपाय हे िरील पररच्िेदात नमूद केलेल्या पयाययात णदले आहे. याांचा िापर इजाफाच्या बाबतीत णकांिा हुशार णिद्यार्थयाांच्या बाबतीत गरजेनुसार काहींचा सांयोग करून आणि थोडयाफार कमी अणधक फरकाने करायला हिे. हे सत्य आहे की हुशार मुले ही आव्हानात्मक कायायमुळे प्रेरीत होतात. म्हिून जर णशक्षिाला िाटत असेल की तो हुशार मुलाांना हाताळाियास असमथय आहे. तर त्याने हुशार मुलाांना हाताळाियास असमथय आहे. तर त्याने हुशार मुलाांिर केल्या गेलेल्या सांशोधनाची मदत घ्यायलाच हिी. munotes.in

Page 82

शैक्षणिक मानसशास्त्र
82 अशाप्रकारे येथे णिशेषतः इजाफासाठी इांग्रजी णशक्षक एखाद्या णिणशष्ठ कणिता णकांिा गोष्टीसाठी एक िेगळी सुरुिात णकांिा शेिट णिचारू शकतात. तसेच इांग्रजी णशक्षक इजाफाला पाठय पुस्तकातील एखाद्या पात्रािर आधारीत गोष्टी णलहायला साांगू शकतात तसेच इांग्रजी णशक्षि इजाफाला इांग्रजीत समग्रपिे तरबेज होण्यासाठी मदत करू शकतात. िशफारसी णशक्षकाांनी इणच्ित मागायने बदलण्यास मदत करण्यासाठी शाळेच्या दृष्टीने महत्त्िाची बाब म्हिजे शाळेने णशक्षकाांसाठी व्यािसाणयक णिकास अभ्यासक्रम चालिायला हिा. निीन मागय अिलांबण्यासाठी चाांगल्या णस्थरस्थािर झालेल्या णशक्षकाला सुद्धा पाठबळ देिाऱ्या िातािरिाची गरज असते. मानसशास्त्रज्ञ मानतात की इजाफासारखे हुशार णिद्याथी हे स्ि - णटकाकार असतात आणि नेहमीच पूियत्िाच्या णदशेने कायय करतात. णशक्षकाचे िगायतील ितयन हे हुशार णिद्यार्थयाांच्या सांदभायत अणतशय महत्त्िाचे आहे.  munotes.in